«Αυξανόμενος ο ρόλος των χρηματιστικών κινήτρων, των χρηματιστικών αγορών, των χρηματιστικών φορέων και χρηματιστικών θεσμών στη λειτουργία των εγχώριων και διεθνών οικονομιών»Ενας στους πέντε Αμερικανούς ζει με κουπόνια σίτισης, ενώ 50 εκατ. είναι χωρίς ιατροφαρμα-κευτική και ασφαλιστική κάλυψη ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ να καταλάβουμε τη φύση του σύγχρονου καπιταλισμού, είναι σημαντικό να συνειδητοποιήσουμε ότι το όλον είναι πράγματι μεγαλύτερο από το άθροισμα των μερών του. Επίσης, είναι αναγκαίο για την κατανόηση των σύγχρονων καπιταλιστικών εξελίξεων να αναγνωρίσουμε τη σημαντικότητα της δομικής αιτίασης, ενώ θα αποφύγουμε ταυτόχρονα το μεθοδολογικό επαγωγισμό.

Συνεπώς, για να αναμετρηθούμε με τη φύση του τέρατος που έχουμε μπροστά μας, ένα καπιταλιστικό σύστημα εκτός ελέγχου, χρειάζεται να δούμε τη συνολική δομή του συστήματος. Δηλαδή, χρειάζεται να κατανοήσουμε τα διαφορετικά συστατικά στοιχεία του συστήματος που διατηρούν τη συνοχή του και το κάνουν να λειτουργεί με τρόπο που είναι βλαβερός προς τα συμφέροντα της μεγάλης πλειονότητας του πληθυσμού, επικίνδυνος για τη δημοκρατία και τις δημόσιες αξίες και επιζήμιος για το περιβάλλον και το οικοσύστημα του πλανήτη.

Η εστίαση της προσοχής σε ένα δομικό στοιχείο του συστήματος, ενώ παραγκωνίζονται τα υπόλοιπα (ίσως επειδή θεωρούμε ότι συγκροτούν συμπτωματικά ή δευτερεύουσας σημασίας φαινόμενα), μπορεί να περιορίσει την κατανόησή μας με τη δημιουργία ενός ελαττωματικού πρίσματος σχετικά με τη δυναμική και τις αντιφάσεις του σύγχρονου καπιταλισμού και, ως εκ τούτου, να υποσκάπτει την ικανότητά μας να προτείνουμε λύσεις εφικτές και ρεαλιστικές.

Στην εκτίμηση του κεντρικού ερωτήματος, γιατί ο σύγχρονος καπιταλισμός επιδιώκει στόχους που ωφελούν σχεδόν αποκλειστικά το μεγάλο κεφάλαιο και τους πλούσιους (αυτό είναι το θεμελιώδες ζήτημα πίσω από όλες τις μελέτες που ασχολούνται με την ανισότητα), θα πρέπει να είναι σαφές ότι ο καπιταλισμός, ως κοινωνικοοικονομικό σύστημα, δεν είναι ούτε εξισωτικός ούτε δημοκρατικός. Δεν αποτελεί οικονομικό σύστημα σχεδιασμένο να εξυπηρετεί τις ανάγκες των απλών ανθρώπων, και η θεωρία της διάχυσης των οφελών προς τα κάτω δεν είναι παρά ένα εργαλείο προπαγάνδας που χρησιμοποιείται από εκείνους που επιδιώκουν να δικαιολογήσουν πολιτικές που ευνοούν τους πλούσιους.

Ο καπιταλισμός αντιπροσωπεύει ένα συγκεκριμένο, ιστορικά προσδιορισμένο τρόπο παραγωγής. Είναι ένα ανελέητο οικονομικό σύστημα, που αντιπροσωπεύει την πιο εξελιγμένη μορφή της εμπορευματικής παραγωγής. Σε αυτό το σύστημα, η απομύζηση κερδών αποτελεί την κινητήρια δύναμη της καπιταλιστικής εμπορευματικής παραγωγής, όπου η εκμετάλλευση και ως εκ τούτου η ανισότητα αποτελούν αναγκαία δομικά συστατικά στοιχεία. Το ίδιο το κεφάλαιο δεν είναι τίποτα παραπάνω από αυτοδιαστελλόμενη αξία, δηλαδή αξία που δημιουργεί υπεραξία.

Η παραγωγή της υπεραξίας είναι ο θεμελιώδης νόμος του καπιταλισμού. Η καπιταλιστική παραγωγή έχει αντικειμενικό σκοπό όχι την παραγωγή χρηστικής αξίας, αλλά την υπεραξία. Κάτω από τον καπιταλισμό, οι εργαζόμενοι είναι φυσικά αυτοί που δημιουργούν νέα αξία, η οποία είναι μεγαλύτερη από την αξία της εργασιακής τους δύναμης. Αυτή είναι η ουσία της υπεραξίας.

Η συσσώρευση του κεφαλαίου είναι μια άναρχη και αντιφατική διαδικασία. Η λογική της συσσώρευσης του κεφαλαίου οδηγεί, από τη μια μεριά, στη δημιουργία τεράστιου πλούτου (δεν υπάρχει κανένα άλλο οικονομικό σύστημα με την ικανότητα να δημιουργεί πλούτο όπως ο καπιταλισμός) και, από την άλλη, στη σχετική φτώχεια και εξαθλίωση του εργαζόμενου πληθυσμού.

Ταυτόχρονα, οι πολλαπλές δραστηριότητες της καπιταλιστικής συσσώρευσης επιταχύνουν τη διαδικασία της συγκέντρωσης και της συγκεντροποίησης του κεφαλαίου, οδηγώντας στην ανάδυση της κυριαρχίας του χρηματιστικού κεφαλαίου και τελικά στην εμφάνιση της χρηματιστικοποίησης ως πιθανώς νέου σταδίου στην εξέλιξη του καπιταλισμού. Η ανάδυση μιας τάξης υπερπλουσίων είναι φυσικό αποτέλεσμα της λειτουργίας του χρηματιστικού καπιταλισμού.

Ο καπιταλισμός είναι ένα επεκτατικό κοινωνικοοικονομικό σύστημα. Η καπιταλιστική επέκταση έχει λάβει χώρα σε διαφορετικά ιστορικά στάδια με διαφορετικούς τρόπους: (α) μέσω της λεηλασίας, (β) με την εκμετάλλευση μέσω του εμπορίου, (γ) με την επένδυση στη βιομηχανία και (δ) με τη χρηματιστικοποίηση των περιουσιακών στοιχείων. Αναμφισβήτητα, ο καπιταλισμός έχει μια μακρά και βίαιη ιστορία επέκτασης, εκμετάλλευσης και αδικίας, που χρονολογείται από το 15ο αιώνα και την επακόλουθη άνοδο των αυτοκρατορικών δυνάμεων σε όλη την Ευρώπη και αργότερα στις Ηνωμένες Πολιτείες, με τα ιμπεριαλιστικά κέντρα να ανασυγκροτούνται οικονομικά από την υποταγή και την καταπίεση της περιφέρειας στο παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα.

Ο σύγχρονος καπιταλισμός χαρακτηρίζεται από μια πολιτική οικονομία που περιστρέφεται γύρω από το χρηματιστικό κεφάλαιο, βασίζεται σε μια άγρια μορφή φονταμενταλισμού της ελεύθερης αγοράς και βρίσκεται στα χέρια εγχώριων και ξένων ολιγαρχιών, οι οποίες έχουν απαγάγει το κράτος και το χρησιμοποιούν για να προωθήσουν τα δικά τους συμφέροντα εις βάρος του κοινού καλού.

Ως εκ τούτου, το τοπίο του σύγχρονου καπιταλισμού έχει διαμορφωθεί από τρεις αλληλένδετες δυνάμεις: τη χρηματιστικοποίηση, το νεοφιλελευθερισμό και την παγκοσμιοποίηση. Τα τρία αυτά συστατικά στοιχεία συγκροτούν μέρος ενός συνεκτικού συνόλου που έχει οδηγήσει στην εμφάνιση μιας οντότητας που αποκαλείται αρπακτικός καπιταλισμός. Κάτω από αυτό τα σύστημα, όπως επισημαίνει ο διακεκριμένος κοινωνικός αναλυτής και θεωρητικός των Πολιτισμικών Σπουδών Henry Giroux, η δημοκρατία και το κοινωνικό κράτος βρίσκονται υπό συνεχή επίθεση και οι «πολίτες έχουν... μετατραπεί σε δεδομένα, σε καταναλωτές και σε εμπορεύματα».1

Ο Πάπας Φραγκίσκος έθεσε το ζήτημα στη σωστή του διάσταση, όταν περιέγραψε το σημερινό καπιταλισμό ως μια «νέα τυραννία».2 Το σημερινό είδος καπιταλισμού είναι ιδιαίτερα αντιδημοκρατικό και απλά ανίκανο να λειτουργήσει με τρόπο που είναι συμβατός με τη διατήρηση μιας βιώσιμης και ισορροπημένης ανάπτυξης. Πράγματι, υπάρχουν ισχυρά επιχειρήματα να υποστηρίξουν την άποψη ότι ο προηγμένος καπιταλιστικός κόσμος έχει επιστρέψει στο σύστημα του αρπακτικού ελεύθερου καπιταλισμού που εξαθλίωσε εκατομμύρια στις αρχές του 20ού αιώνα, ενώ μια χούφτα αισχρά πλούσιων ατόμων ήλεγχε τον πλούτο.

Στοιχεία υπέρ αυτής της δραματικής κατάστασης αυξάνονται εδώ και πολλά χρόνια, και το τελευταίο έργο που υπογραμμίζει αυτό το σημείο, το βιβλίο του Thomas Piketty «Το κεφάλαιο στον 21ο αιώνα», το πράττει αυτό με τόσο ισχυρό αντίκτυπο που, όπως έγραψε ο Paul Krugman στο περιοδικό «The New York Review of Books», «μπορεί κάλλιστα να αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο σκεπτόμαστε για την κοινωνία και τον τρόπο με τον οποίον ασκούμε τα οικονομικά».3

Η χρηματιστικοποίηση, ο νεοφιλελευθερισμός και η παγκοσμιοποίηση εμφανίζονται ταυτόχρονα προς το τέλος της δεκαετίας του 1970 με την κατάρρευση της μεταπολεμικής κοινωνικής δομής συσσώρευσης του κεφαλαίου. Με τον όρο «χρηματιστικοποίηση» εννοούμε συνήθως «τον αυξανόμενο ρόλο των χρηματιστικών κινήτρων, των χρηματιστικών αγορών, των χρηματιστικών φορέων και χρηματιστικών θεσμών στη λειτουργία των εγχώριων και διεθνών οικονομιών».4

Με τον όρο «νεοφιλελευθερισμό» εννοούμε συνήθως την επικράτηση πολιτικών που στοχεύουν σε μια κοινωνική και παγκόσμια τάξη πραγμάτων, βασισμένη στην προτεραιότητα της εταιρικής ισχύος, στις ελεύθερες αγορές και την εγκατάλειψη των δημόσιων υπηρεσιών. Ο νεοφιλελεύθερος ισχυρισμός είναι ότι οι καπιταλιστικές οικονομίες λειτουργούν περισσότερο αποτελεσματικά, παράγουν περισσότερο πλούτο και οικονομική ευημερία για όλους, εάν επιτρεπόταν στις αγορές να εκτελούν τις λειτουργίες τους χωρίς κρατική παρέμβαση. Ο ισχυρισμός αυτός, που έχει τις ρίζες του κυρίως στο έργο του Φρίντριχ Χάγεκ, βασίζεται στην ιδέα ότι οι αρρύθμιστες αγορές είναι εγγενώς δίκαιες και μπορούν να παράγουν προϊόντα και υπηρεσίες με πολύ χαμηλότερο κόστος. Αντίστροφα, μια παρεμβατική ή κρατικά διαχειριζόμενη οικονομία οδηγεί σε άκρως αντίθετα αποτελέσματα: σπατάλη, αναποτελεσματικότητα, διαφθορά.

Το γεγονός ότι η εμπειρία των τελευταίων 35 ετών με τον «ελεύθερο» καπιταλισμό απορρίπτει κατηγορηματικά όλες τις παραπάνω αξιώσεις του νεοφιλελεύθερου δόγματος, ελάχιστα απασχολεί τους φονταμενταλιστές του νεοφιλελευθερισμού. Η περίοδος του «ελεγχόμενου» καπιταλισμού (1945-1973) οδήγησε στα υψηλότερα επίπεδα ανάπτυξης και κοινωνικής ευημερίας από οποιαδήποτε άλλη χρονική περίοδο κατά τη διάρκεια της ιστορικής εξέλιξης του καπιταλισμού των τελευταίων δύο αιώνων.

Με τη σειρά της, η νεοφιλελεύθερη τάξη πραγμάτων έχει προκαλέσει ένα μεγάλο U-Turn, δηλαδή ένα τρομακτικά αυξανόμενο χάσμα μεταξύ πλουσίων και φτωχών, αποτέλεσμα των σοβαρών διαστρεβλώσεων στην πραγματική οικονομία. Σήμερα, το 1% του πληθυσμού ελέγχει πάνω από το μισό όλου του πλούτου στον πλανήτη. Στις ΗΠΑ, την πλέον ανεπτυγμένη καπιταλιστική οικονομία του κόσμου, 60% του πληθυσμού κατέχει λιγότερο από το 2,5% του συνολικού καθαρού πλούτου της χώρας.

Η επέκταση του καπιταλισμού δεν λαμβάνει χώρα στο πλαίσιο κάποιας αφηρημένης οντότητας γνωστής ως «ελεύθερη αγορά», αλλά, τουναντίον, στη βάση της χρηματιστικής, πολιτικής, ακόμη και στρατιωτικής στήριξης του καπιταλιστικού κράτους μέσω επιδοτήσεων και τη διευκόλυνση της εσωτερικής εκμετάλλευσης, η οποία περιλαμβάνει τη μεταβίβαση χρήσιμων πόρων από την εγχώρια κοινωνία για την αναπαραγωγή της καπιταλιστικής συσσώρευσης στο εξωτερικό.

Το άνοιγμα νέων αγορών και η δημιουργία επενδυτικών τοπίων αποτελούσαν ανέκαθεν τον κεντρικό ρόλο του καπιταλιστικού κράτους -και αυτό συνεχίζει να ισχύει κάτω από τη νεοφιλελεύθερη τάξη πραγμάτων που ξεκίνησε μετά την κρίση του 1973. Οχι μόνο δεν είναι εναντίον του κράτους, αλλά οι μεγάλες επιχειρήσεις και το χρηματιστικό κεφάλαιο απαιτούν ένα παρεμβατικό κράτος, το οποίο περιστέλλει τις κοινωνικές παροχές, ενώ προωθεί ταυτόχρονα τη φιλελευθεροποίηση και την παγκοσμιοποίηση των αγορών. Το πείραμα του σύγχρονου νεοφιλελευθερισμού ετέθη αρχικά σε εφαρμογή στη Χιλή του δικτάτορα Αουγκούστο Πινοσέτ.

Οι πολιτικές που αυξάνουν τις ροές εισοδήματος προς τα πάνω και τη διαθεσιμότητα της δημόσιας περιουσίας για ιδιωτική εκμετάλλευση βρίσκονται στον πυρήνα του παγκόσμιου νεοφιλελεύθερου πρότζεκτ, όπου κυριαρχεί ο αρπακτικός καπιταλισμός. Το ίδιο ισχύει με την ιδιωτικοποίηση κερδών και την κοινωνικοποίηση ζημιών.

Σε αντίθεση με τη νεοφιλελεύθερη σκέψη, το κράτος δεν έχει εξαφανιστεί ούτε έχει καταστεί πιο αδύναμο. Εχει απλά αναπροσανατολιστεί, ώστε να εκτελεί δραστηριότητες που ακολουθούν τις εντολές της παγκόσμιας χρηματιστικής ελίτ και των μεγάλων επιχειρήσεων.

Η σημερινή φάση της παγκοσμιοποίησης έχει τις ρίζες της στην αναδιάρθρωση της διαδικασίας της καπιταλιστικής συσσώρευσης εξαιτίας των αναπόφευκτων κρίσεων στη λειτουργία της καπιταλιστικής οικονομίας και στη συμπίεση της αναλογίας του κέρδους. Αλλά δεν είναι η «λογική της αγοράς» ούτε οι νέες τεχνολογίες που παρέχουν την ώθηση για το νέο κύμα της παγκοσμιοποίησης που αναδύεται στα μέσα της δεκαετίας του 1970.

Η προώθηση της παγκοσμιοποίησης προήλθε από τους εγχώριους θεσμούς (κράτη στον πυρήνα του καπιταλιστικού σύμπαντος και ανερχόμενα καπιταλιστικά κράτη), ισχυρούς οικονομικούς παίκτες (χρηματιστικό κεφάλαιο και βιομηχανία) και διεθνείς οργανισμούς (ΔΝΤ και Παγκόσμια Τράπεζα). Οι νέες τεχνολογίες πληροφορικής διευκόλυναν την εκστρατεία υπέρ της παγκοσμιοποίησης.

Η χρηματιστικοποίηση, ο νεοφιλελευθερισμός και η παγκοσμιοποίηση συνδέονται στενά μεταξύ τους, χωρίς, ωστόσο, αυτό να σημαίνει ότι η κάθε μία από αυτές τις δυναμικές δεν διαθέτει μια σχετική αυτονομία. Η χρηματιστικοποίηση, για παράδειγμα, δεν αποτελεί υποπροϊόν του νεοφιλελευθερισμού, ο οποίος αναδύεται ως αποτέλεσμα της κατάρρευσης της μεταπολεμικής κοινωνικής δομής της συσσώρευσης του κεφαλαίου, όπως ο νεοφιλελευθερισμός δεν αποτελεί υποπροϊόν της παγκοσμιοποίησης, η οποία βρισκόταν σε πλήρη εξέλιξη από τη δεκαετία του 1870 με τη διεθνοποίηση του κεφαλαίου. Ομως, η συνέργεια μεταξύ αυτών των δυνάμεων είναι πλέον μια πραγματικότητα και έχει στόχο την ενίσχυση της δυναμικής του αρπακτικού καπιταλισμού.

Γι' αυτό και οι σημερινές εναλλακτικές πολιτικές που προωθούνται (ρύθμιση, αλλαγές στο φορολογικό σύστημα, η επιβολή ενός παγκόσμιου φόρου) δεν είναι σε μεγάλο βαθμό ούτε σε θέση να υλοποιηθούν, αλλά ούτε και να έχουν από μόνες τους τα επιθυμητά αποτελέσματα σε περίπτωση υλοποίησής τους. Αλλά αυτή είναι μια άλλη ιστορία.

Σημειώσεις

1. Henry Giroux και Brad Evans, «Disposable Futures». Truthout, 1 Ιουνίου 2014.

2. Heather Saul, «Α new tyranny»: Pope Francis attacks unfettered capitalism and says rich should share wealth». The Independent, 26 Νοεμβρίου 2013.

3. Paul Krugman, «Why We're in a New Gilded Age». The New York Review of Books. 8 Μαΐου 2014.

4. Gerald Α. Epstein, «Introduction: Financialization and the World Economy» στο Gerald Α. Epstein (ed.), Financialization and the World Economy. Cheltenham and Northampton: Edward Elgar, 2005, σελ. 3