Τα τελευταία 40 χρόνια, οι ΗΠΑ και άλλες προηγμένες οικονομίες ακολουθούν μια αγοραία ατζέντα χαμηλών φόρων, απορρύθμισης και περικοπών στα κοινωνικά προγράμματα. Δεν υπάρχει πια καμιά αμφιβολία ότι αυτή η προσέγγιση απέτυχε παταγωδώς. Το μόνο ερώτημα είναι τι έπεται στη συνέχεια.

ΝΕΑ ΥΟΡΚΗ – Ποιο οικονομικό σύστημα είναι καλύτερο για την ανθρώπινη ευημερία; Αυτό το ερώτημα έφτασε στο σημείο να κυριαρχεί στη σημερινή εποχή, αφού μετά από 40 χρόνια νεοφιλελευθερισμού στις Ηνωμένες Πολιτείες και σε άλλες προηγμένες χώρες ξέρουμε τι δεν λειτουργεί.

Το νεοφιλελεύθερο πείραμα -χαμηλότεροι φόροι για τους πλούσιους, απελευθέρωση των αγορών εργασίας και προϊόντων, χρηματοπιστωτική τιτλοποίηση και παγκοσμιοποίηση- ήταν μια παταγώδης αποτυχία. Η ανάπτυξη είναι χαμηλότερη από ό, τι ήταν τις τρεις δεκαετίες μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και το μεγαλύτερο μέρος της έχει συσσωρευτεί στην κορυφή της εισοδηματικής πυραμίδας. Μετά από δεκαετίες στάσιμων ή ακόμα και μειούμενων εισοδημάτων για όσους βρίσκονται στα μεσαία και κατώτερα εισοδηματικά στρώματα, πρέπει να αναγγείλουμε ότι ο νεοφιλελευθερισμός έχει πεθάνει οριστικά και αμετάκλητα.

Υπάρχουν τουλάχιστον τρεις αξιοσημείωτες εναλλακτικές πολιτικές εκδοχές που δίνουν μάχη για να τον διαδεχτούν: ο ακροδεξιός εθνικισμός, ο κεντροαριστερός μεταρρυθμισμός και η προοδευτική αριστερά (με την κεντροδεξιά να αντιπροσωπεύει τη νεοφιλελεύθερη αποτυχία). Ωστόσο, με εξαίρεση την προοδευτική αριστερά, αυτές οι εναλλακτικές εκδοχές παραμένουν δέσμιες σε κάποια μορφή αυτής της ιδεολογίας που έχει (ή θα έπρεπε να έχει) λήξει.

Η κεντροαριστερά, για παράδειγμα, αντιπροσωπεύει τον νεοφιλελευθερισμό με ανθρώπινο πρόσωπο. Στόχος αυτού του νεοφιλελευθερισμού είναι να μεταφέρει στον εικοστό πρώτο αιώνα τις πολιτικές του πρώην προέδρου των ΗΠΑ Μπιλ Κλίντον και του πρώην βρετανού πρωθυπουργού Τόνι Μπλερ, κάνοντας οριακές μόνον αλλαγές στις κυρίαρχες μορφές χρηματοπιστωτικής τιτλοποίησης  και παγκοσμιοποίησης. Εν τω μεταξύ, η εθνικιστική δεξιά αποκηρύσσει την παγκοσμιοποίηση, κατηγορώντας τους μετανάστες και τους αλλοδαπούς για όλα τα σημερινά προβλήματα. Ωστόσο, όπως απέδειξε η προεδρία του Ντόναλντ Τραμπ, η εθνικιστική αυτή δεξιά – στην αμερικανική τουλάχιστον εκδοχή της- υπόσχεται κι αυτή παρόμοιες φορολογικές περικοπές για τους πλούσιους, απορρύθμιση των αγορών και συρρίκνωση ή κατάργηση των κοινωνικών προγραμμάτων.

Αντίθετα, η τρίτη εκδοχή υποστηρίζει αυτό που ονομάζω προοδευτικό καπιταλισμό, ο οποίος προβλέπει μια ριζικά διαφορετική οικονομική ατζέντα, βασισμένη σε τέσσερις προτεραιότητες. Η πρώτη είναι να αποκατασταθεί η ισορροπία μεταξύ αγορών, κράτους και κοινωνίας των πολιτών. Η αργή οικονομική ανάπτυξη, η αυξανόμενη ανισότητα, η χρηματοπιστωτική αστάθεια και η υποβάθμιση του περιβάλλοντος αποτελούν προβλήματα που γεννιούνται από την αγορά και κατά συνέπεια δεν μπορούν και δεν πρόκειται να ξεπεραστούν μόνον από την ίδια την αγορά. Οι κυβερνήσεις είναι υποχρεωμένες να οριοθετούν και να διαμορφώνουν τις αγορές μέσω περιβαλλοντικών, υγειονομικών, επαγγελματικών και άλλων κανονισμών. Δουλειά της κυβέρνησης είναι ακόμη να κάνει ό,τι δεν μπορεί ή δεν πρόκειται να κάνει η αγορά, όπως επενδύσεις στη βασική έρευνα, την τεχνολογία, την εκπαίδευση και την υγεία των πολιτών της.

Η δεύτερη προτεραιότητα είναι να αναγνωρίσουμε ότι ο «πλούτος των εθνών» είναι αποτέλεσμα της επιστημονικής έρευνας –διάθεση να γνωρίσουμε τον κόσμο που μας περιβάλλει- και της κοινωνικής οργάνωσης, οι οποίες επιτρέπουν σε μεγάλες ομάδες ανθρώπων να συνεργαστούν για το κοινό καλό. Οι αγορές εξακολουθούν να διαδραματίζουν καίριο ρόλο στη διευκόλυνση της κοινωνικής συνεργασίας, αλλά εξυπηρετούν τον σκοπό αυτό μόνον εάν διέπονται από το κράτος δικαίου και υπόκεινται σε δημοκρατικό έλεγχο. Διαφορετικά, κάποια άτομα μπορούν να πλουτίζουν εκμεταλλευόμενα άλλους ανθρώπους, αντλώντας πλούτο με τη μορφή προσόδων και όχι δημιουργώντας πλούτο μέσω αυθεντικής ευφυΐας και εφευρετικότητας. Πολλοί από τους σημερινούς πλουσίους ακολούθησαν το δρόμο της εκμετάλλευσης για να φτάσουν εκεί που είναι. Έχουν εξυπηρετηθεί σε μεγάλο βαθμό από τις πολιτικές του Ντόναλντ Τραμπ, που ενθάρρυναν την προσοδοθηρία, καταστρέφοντας παράλληλα τις υποκείμενες πηγές δημιουργίας πλούτου. Ο προοδευτικός καπιταλισμός επιδιώκει να κάνει ακριβώς το αντίθετο.

Αυτό μας φέρνει στην τρίτη προτεραιότητα: την αντιμετώπιση του διογκούμενου προβλήματος της συγκέντρωσης ισχύος στην αγορά. Με την εκμετάλλευση των πλεονεκτημάτων που διαθέτουν στην πληροφόρηση, την εξαγορά δυνητικών ανταγωνιστών και τη δημιουργία φραγμών εισόδου, οι κυρίαρχες επιχειρήσεις είναι σε θέση να επιδοθούν σε προσοδοθηρία μεγάλης κλίμακας εις βάρος όλων των άλλων. Η άνοδος της εταιρικής ισχύος στην αγορά, σε συνδυασμό με τη μείωση της διαπραγματευτικής ισχύος των εργαζομένων, εξηγεί σε μεγάλο βαθμό γιατί η ανισότητα είναι τόσο μεγάλη και η ανάπτυξη τόσο ήπια. Τα προβλήματα αυτά πιθανόν να γίνουν πολύ χειρότερα εξαιτίας της προόδου της ρομποτικής και της τεχνητής νοημοσύνης, εκτός αν η κυβέρνηση αναλάβει πιο ενεργό ρόλο απ’ αυτόν που προτείνει ο νεοφιλελευθερισμός.

Το τέταρτο βασικό στοιχείο της προοδευτικής ατζέντας είναι να κοπεί ο ομφάλιος λώρος που συνδέει την οικονομική ισχύ με την πολιτική επιρροή. Η οικονομική ισχύς και η πολιτική επιρροή αλληλοενισχύονται και αυτοδιαιωνίζονται, ειδικά όταν οι πλούσιοι και οι επιχειρήσεις μπορούν να ξοδεύουν στις εκλογές χρήματα χωρίς κανέναν περιορισμό, όπως συμβαίνει στις ΗΠΑ. Καθώς οι ΗΠΑ πλησιάζουν όλο και περισσότερο στο ριζικά αντιδημοκρατικό σύστημα «ένα δολάριο, μια ψήφος», το σύστημα ασφαλιστικών δικλείδων που είναι τόσο απαραίτητο για τη δημοκρατία πιθανόν να μην μπορεί να διατηρηθεί: τίποτα δεν θα μπορεί να περιορίζει τη δύναμη των πλουσίων. Αυτό δεν είναι μόνον ένα ηθικό και πολιτικό πρόβλημα: οι οικονομίες με μικρότερη ανισότητα στην πραγματικότητα σημειώνουν καλύτερες επιδόσεις. Επομένως οι προοδευτικές καπιταλιστικές μεταρρυθμίσεις πρέπει να αρχίσουν με τον περιορισμό της επιρροής του χρήματος στην πολιτική και τη μείωση της ανισότητας πλούτου.

Δεν υπάρχει μαγικό ραβδί που να μπορεί να αντιστρέψει τη ζημιά που έχει προκληθεί μετά από τόσες δεκαετίες εφαρμογής του νεοφιλελευθερισμού. Αλλά μια ολοκληρωμένη ατζέντα σύμφωνα με τις γραμμές που σκιαγραφήσαμε πιο πάνω σίγουρα μπορεί να το κάνει. Πολλά θα εξαρτηθούν από το αν οι μεταρρυθμιστές είναι τόσο αποφασιστικοί στην καταπολέμηση προβλημάτων όπως η υπερβολική ισχύς στην αγορά και οι ανισότητες, όσο αποφασιστικός είναι και ο ιδιωτικός τομέας που δημιουργεί αυτά τα προβλήματα.

Μια ολοκληρωμένη ατζέντα πρέπει να επικεντρωθεί στην εκπαίδευση, την έρευνα και τις άλλες πραγματικές πηγές πλούτου. Πρέπει να προστατεύσει το περιβάλλον και να καταπολεμήσει την κλιματική αλλαγή με την ίδια εγρήγορση όπως και οι Green New Dealers στις ΗΠΑ και η Extinction Rebellion στο Ηνωμένο Βασίλειο. Και πρέπει να παρέχει δημόσια προγράμματα που διασφαλίζουν ότι κανένας πολίτης δεν στερείται τις βασικές προϋποθέσεις μιας αξιοπρεπούς διαβίωσης. Αυτές περιλαμβάνουν την οικονομική ασφάλεια, την πρόσβαση στην εργασία με αξιοπρεπή μισθό, την υγειονομική περίθαλψη και την επαρκή στέγαση, την ασφαλή συνταξιοδότηση και την ποιοτική εκπαίδευση των παιδιών του.

Αυτή η ατζέντα είναι σε μεγάλο βαθμό εφικτή. Στην πραγματικότητα δεν έχουμε την πολυτέλεια να μην την εφαρμόσουμε. Οι εναλλακτικές λύσεις που προτείνουν οι εθνικιστές και οι νεοφιλελεύθεροι εγγυώνται μεγαλύτερη στασιμότητα, ανισότητα, περιβαλλοντική υποβάθμιση και πολιτική δυσαρέσκεια, οδηγώντας ενδεχομένως σε αποτελέσματα που δεν θα θέλαμε καν να φανταστούμε.

Ο προοδευτικός καπιταλισμός δεν αποτελεί σχήμα οξύμωρο. Αντίθετα είναι η πιο βιώσιμη και δυναμική εναλλακτική λύση απέναντι σε μια ιδεολογία που έχει εμφανώς αποτύχει. Ως εκ τούτου αντιπροσωπεύει την καλύτερη ευκαιρία που έχουμε στη διάθεσή μας για να ξεφύγουμε από την οικονομική και πολιτική δυσπραγία που βιώνουμε σήμερα.

*

Ο Joseph E. Stiglitz (βραβείο Νόμπελ Οικονομίας) είναι καθηγητής στο Columbia University και Επικεφαλής Οικονομολόγος στο Roosevelt Institute. Είναι συγγραφέας του βιβλίου που κυκλοφόρησε πρόσφατα με τίτλο People, Power, and Profits: Progressive Capitalism for an Age of Discontent (W.W. Norton and Allen Lane).

https://www.project-syndicate.org/commentary/after-neoliberalism-progressive-capitalism-by-joseph-e-stiglitz-2019-05

Y.Γ.

Την μετάφραση  του άρθρου αυτού επιμελήθηκε το Καθηγητής  Γιώργος Δουράκης.

Ένας από τους γνωστότερους οικονομολόγους της εποχής μας είναι ο αμερικανός νομπελίστας Τζόζεφ Στίγκλιτς, διάσημος κεϊνσιανός σοσιαλδημοκράτης και σφοδρός πολέμιος του νεοφιλελευθερισμού. Στο εξαιρετικά ενδιαφέρον άρθρο που μετέφρασα και σας παραθέτω, αναφέρεται στο παρωχημένο και ολοσχερώς χρεοκοπημένο νεοφιλελεύθερο αφήγημα και προσπαθεί να ανιχνεύσει τα εναλλακτικά πολιτικοοικονομικά συστήματα  που διαγκωνίζονται ήδη για να διαδεχτούν τον καταρρέοντα νεοφιλελευθερισμό. Άραγε ποιο από τα εναλλακτικά αυτά συστήματα θα επικρατήσει; Από την έκβαση της αμφίρροπης αυτής αναμέτρησης θα εξαρτηθεί εν τέλει και η τροπή που θα πάρουν τα μεγάλα οικονομικά, κοινωνικά και οικολογικά προβλήματα του καιρού μας.