Η έννοια της ανάπτυξης είναι από τις πιο κακοποιημένες έννοιες στη χώρα μας. Πρέπει λοιπόν να διευκρινίσουμε πως η ανάπτυξη πρέπει να έχει δύο βασικά χαρακτηριστικά. Πρώτον να είναι βιώσιμη οικονομικά, κοινωνικά και περιβαλλοντικά και δεύτερον να είναι ανθρωποκεντρική, δηλαδή να αυξάνει τους βαθμούς ελευθερίας των ανθρώπων να ζήσουν τη ζωή που επιθυμούν.

Συνεπώς, ο άνθρωπος είναι το βασικό μέσο και ο στόχος της ανάπτυξης.

Η αύξηση του ΑΕΠ, δηλαδή η οικονομική μεγέθυνση της οικονομίας, είναι αναγκαία αλλά όχι ικανή συνθήκη της ανάπτυξης. Μετά την είσοδο της Ελλάδας στο ευρώ και μέχρι το 2008 είχαμε αρκετά υψηλούς ρυθμούς αύξησης του ΑΕΠ. Όμως αυτό δεν υποδήλωνε αναπτυξιακή δυναμική καθώς κυρίως βασίζονταν στη διόγκωση των δανειακών υποχρεώσεων της χώρας και των ελλειμμάτων, δηλαδή δεν ήταν οικονομικά βιώσιμη.

Ακριβώς το αντίθετο συνέβαινε. Το ακριβό ευρώ, η απώλεια των εργαλείων της συναλλαγματικής και νομισματικής πολιτικής – δηλαδή η αδυναμία υποτίμησης ή διολίσθησης του νομίσματος –  και οι διαρθρωτικές αδυναμίες της ελληνικής οικονομίας όπως η σχετικά χαμηλή παραγωγικότητα της εργασίας, οι ολιγοπωλιακές καταστάσεις και η έλλειψη ανταγωνισμού σε πολλούς κλάδους της οικονομίας επιτάχυναν την αποσάθρωση της παραγωγικής βάσης και επιδείνωσαν το αναπτυξιακό πρόβλημα.

Η δημοσιονομική κρίση που ξέσπασε το 2010 ήταν λοιπόν η κορυφή του παγόβουνου. Αποτέλεσμα της όξυνσης του αναπτυξιακού προβλήματος της χώρας και της αδυναμίας ανταγωνισμού στις νέες δυσκολότερες συνθήκες που δημιούργησε η είσοδος στο ευρώ.

Πώς επέδρασσαν οι πολιτικές των μνημονίων? Η Ελλάδα βρίσκεται σήμερα σε καλύτερη ή χειρότερη θέση σε σχέση με τις αναπτυξιακές της προοπτικές?

Οι πολιτικές που επιβλήθηκαν από την ΕΕ και το ΔΝΤ ήταν βάρβαρες, αναποτελεσματικές, με σαφή ταξικό προσανατολισμό. Βασικός στόχος των μνημονίων ήταν να διασφαλίσουν την αποπληρωμή των δανείων του ελληνικού δημοσίου προς τις ξένες τράπεζες, να επιβάλλουν τη νεοφιλελεύθερη ατζέντα και να αυξήσουν την ανταγωνιστικότητα των ελληνικών προϊόντων μέσω της εσωτερικής υποτίμησης, δηλαδή της μείωσης μισθών και του βιοτικού επιπέδου. Το αποτέλεσμα ήταν μια πρωτοφανής για τα ευρωπαϊκά δεδομένα επιδείνωση της οικονομικής και κοινωνικής κατάστασης της χώρας.

Έτσι η Ελλάδα είναι σήμερα σε πολύ χειρότερη θέση σε σχέση με την αρχή της κρίσης. Επιγραμματικά επισημαίνω:

• Το ΑΕΠ είναι σήμερα μειωμένο περίπου κατά 23% σε σύγκριση με το 2008.

• Το δημόσιο χρέος αυξήθηκε σε 180% του ΑΕΠ έναντι 127% το 2009. Είναι το υψηλότερο στη ζώνη του ευρώ (86% είναι ο μέσος όρος) και σύμφωνα με την πλειοψηφία των αναλυτών και τη διεθνή βιβλιογραφία μη βιώσιμο.

• Η χώρα υπέστη δημογραφική καθίζηση καθώς εκατοντάδες χιλιάδες νέοι μετανάστευσαν στο εξωτερικό και υπάρχουν σαφείς τάσεις πληθυσμιακής συρρίκνωσης (μεταξύ 2010 και 2018 ο πληθυσμός της Ελλάδας μειώθηκε περίπου κατά 400 χιλιάδες). Παραταύτα η ανεργία παραμένει εξαιρετικά υψηλή, στο 16%, και το ποσοστό απασχόλησης πολύ χαμηλό (59,5% στην Ελλάδα στις ηλικίες 20-64 ετών έναντι 73,2% στην ΕΕ των 28 ή πλησίον του 80% σε χώρες του Βορρά).

• Η παραγωγικότητα της εργασίας (ΑΕΠ ανά απασχολούμενο) μειώθηκε περίπου κατά 1% ετησίως την τελευταία δεκαετία λόγω της μείωσης των επενδύσεων και της σταδιακής απαξίωσης του υπάρχοντος κεφαλαιακού εξοπλισμού.

• Το τραπεζικό σύστημα αντιμετωπίζει τεράστια προβλήματα και αποτυγχάνει στον κύριο ρόλο του, στην παροχή ρευστότητας και στη χρηματοδότηση της οικονομίας. Οι καταθέσεις επιχειρήσεων και νοικοκυριών στα πιστωτικά ιδρύματα μειώθηκαν από 238 δις ευρώ το Δεκέμβριο 2009 σε 140 δις ευρώ τον Οκτώβριο 2019.

• Η μεγάλη αύξηση της φορολογίας και η εν γένει οικονομική κατάσταση της χώρας εκτός από κοινωνικά άδικη οδήγησε επίσης στο κλείσιμο χιλιάδων επιχειρήσεων, στη φυγή πολλών άλλων στο εξωτερικό και στην ένταση των φαινομένων φτώχειας και περιθωριοποίησης.

• Η παραγωγική βάση συρρικνώθηκε. Το 2018 ο πρωτογενής τομέας, η μεταποίηση και η ενέργεια συνεισέφεραν από κοινού μόλις το 16,8% του ΑΕΠ, έναντι 18,2% το 2000.

• Το κοινωνικό κράτος, τα εργασιακά δικαιώματα, η εκπαίδευση, οι υποδομές υποβαθμίστηκαν και μεγάλο μέρος της δημόσιας περιουσίας πουλήθηκε με όρους καθόλου ικανοποιητικούς.

• Η Ελλάδα βρίσκεται σε εποπτεία μέχρι το 2060, υποχρεωμένη σε υψηλά πρωτογενή πλεονάσματα για την πληρωμή των τόκων των δανείων, δηλαδή σε συνεχή εκροή πόρων προς τους δανειστές.

• Τέλος, για να έχουμε μια συνολική εικόνα, σύμφωνα με τον Δείκτη Διεθνούς Ανταγωνιστικότητας του World Economic Forum το 2019 η Ελλάδα καταλάμβανε την 59^η θέση διεθνώς και βρίσκονταν στην προτελευταία θέση ανάμεσα στις χώρες της ΕΕ μπροστά μόνο από την Κροατία.

Το πικρό συμπέρασμα είναι ότι η θέση της Ελλάδας στο Διεθνή Καταμερισμό Εργασίας υποβαθμίστηκε πολύ την τελευταία δεκαετία ενώ οι αναπτυξιακές της προοπτικές εάν δεν υπάρξουν ριζικές αλλαγές είναι πολύ περιορισμένες. Τα δομικά προβλήματα που οδήγησαν στην κρίση παραμένουν και η οικονομική και κοινωνική κατάσταση της χώρας είναι σήμερα από πολλές απόψεις χειρότερη.

Σύμφωνα με τους διεθνείς και εγχώριους αναλυτές η Ελλάδα έχει δυνατότητες ανάπτυξης σε τρείς κυρίως τομείς: τουρισμό, ενέργεια και εφοδιαστική αλυσίδα, δηλαδή στις μεταφορές. Ασφαλώς η Ελλάδα θα πρέπει να αξιοποιήσει τις όποιες δυνατότητες υπάρχουν σε αυτούς τους τομείς. Όμως στις συνθήκες που διαμορφώνει η τέταρτη βιομηχανική επανάσταση η αναπτυξιακή δυναμική κάθε χώρας εξαρτάται κυρίως από:

• την ανάπτυξη της δημιουργικότητας του ανθρώπινου δυναμικού,

• την παραγωγή και αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών,

• την αναβάθμιση της παραγωγικής βάσης, δηλαδή του πρωτογενούς και δευτερογενούς τομέα σε ένα πρότυπο κυκλικής οικονομίας,

• την προστασία του περιβάλλοντος και την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής.

Αν η Ελλάδα παραμείνει καθηλωμένη στην παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών χαμηλής προστιθέμενης αξίας και με την κατάσταση στην οποία βρίσκεται σήμερα η εκπαίδευση, η έρευνα, η παραγωγή νέων τεχνολογιών και η παραγωγικότητα της εργασίας η θέση της στο Διεθνή Καταμερισμό Εργασίας θα συνεχίσει να υποβαθμίζεται.

Υπάρχει ελπίδα να ανατραπεί αυτή η προοπτική με δεδομένη μάλιστα τη «φυλακή χρέους» στην οποία βρισκόμαστε και τα δομικά προβλήματα στα οποία αναφερθήκαμε?

Η μεγάλη πλειοψηφία των αναλυτών δεν το πιστεύει και θεωρεί ότι η χώρα είναι καταδικασμένη σε αναιμική μεγέθυνση, εξαρτημένη από τις επιλογές ξένων δυνάμεων και αντιμέτωπη με κινδύνους νέων κρίσεων, ένας «φτωχός συγγενής» στην ευρωζώνη, τόπος φτηνών διακοπών για τους πλουσιότερους γείτονες.

Εγώ πιστεύω ότι η δυσμενής αυτή προοπτική μπορεί να ανατραπεί. Για να συμβεί αυτό χρειάζεται η διαμόρφωση ενός νέου αναπτυξιακού πρότυπου συμβατού με τη συμμετοχή μας στη ζώνη του ευρώ και τις ραγδαίες αλλαγές που συντελούνται διεθνώς. Αυτό είναι ένα δύσκολο και σύνθετο οικονομικό και κυρίως πολιτικό ζήτημα. Γιατί προϋποθέτει βούληση για ριζικές ρήξεις με το υπάρχον σύστημα, νοοτροπίες και πρακτικές, αξιοποίηση των δημιουργικών δυνάμεων του τόπου, ενεργή και αποτελεσματική συμμετοχή και παρέμβαση στις ευρωπαϊκές και διεθνείς εξελίξεις. Τα παραπάνω απαιτούν γνώση, σχέδιο και μια ηγεσία ικανή να κινητοποιήσει τον ελληνικό λαό και να προωθήσει τις αναγκαίες αλλαγές.

Ασφαλώς υπάρχουν πολλά κρίσιμα ζητήματα και δεν μπορούμε να αναφερθούμε σε όλα. Επιγραμματικά θα επισημάνω 8 τομείς που πρέπει να αποτελέσουν σημεία αιχμής στο πλαίσιο ενός ολοκληρωμένου αναπτυξιακού προγράμματος.

• Αναβάθμιση της παιδείας και αλλαγή της λογικής που διέπει το εκπαιδευτικό σύστημα σε όλες τις βαθμίδες του. Έμφαση στην κριτική σκέψη και στη δημιουργικότητα έναντι της στείρας συσσώρευσης γνώσεων καλύτερη σύνδεση της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης με τις ανάγκες της κοινωνίας και της αγοράς εργασίας.

• Ανασυγκρότηση του δημόσιου τομέα, βελτίωση της αποδοτικότητας και εκσυγχρονισμό του διοικητικού μηχανισμού ώστε να εξυπηρετεί τους πολίτες με καλύτερο τρόπο και να είναι σε θέση να διαδραματίσει τον επιτελικό του ρόλο, ολοκληρωμένη και σωστά σχεδιασμένη ηλεκτρονική διακυβέρνηση με προστασία από κινδύνους ελέγχου και παραβίασης της ιδιωτικότητας.

• Ριζική αναμόρφωση του φορολογικού συστήματος και των ελεγκτικών μηχανισμών για τον περιορισμό της φοροδιαφυγής, τη μείωση των φορολογικών βαρών και της έμμεσης φορολογίας και τη θεσμοθέτηση ενός αναλογικού και σταθερού φορολογικού συστήματος.

• Ενίσχυση του ανταγωνισμού στην αγορά προϊόντων και της υγιούς επιχειρηματικότητας με περιορισμό της γραφειοκρατίας, διαφθοράς και πολυνομίας.

• Βελτίωση της δημόσιας υγείας και πρόνοιας και αντιμετώπιση των ποικίλων κοινωνικών προβλημάτων που δημιούργησε η κρίση. Γιατί το ανθρώπινο κεφάλαιο είναι ο σημαντικότερος πλούτος κάθε χώρας, ο στόχος και το βασικό μέσο της ανάπτυξης.

• Αύξηση δημόσιων και ιδιωτικών επενδύσεων σε τομείς στρατηγικής σημασίας και κρίσιμες υποδομές. Ιδιαίτερη σημασία έχει η ανάπτυξη των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και η δημιουργία ενός αποκεντρωμένου, «πράσινου» δικτύου ηλεκτροπαραγωγής γεγονός που θα έχει πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα για την οικονομία.

• Καλύτερη αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών προβλημάτων, των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής και της διαχείρισης των αποβλήτων με υιοθέτηση ενός μοντέλου «κυκλικής οικονομίας» στο οποίο τα απόβλητα ελαχιστοποιούνται και οι πόροι διατηρούνται εντός της οικονομίας και χρησιμοποιούνται ξανά και ξανά δημιουργώντας περαιτέρω αξία.

• Έξοδο της Ελλάδας από τη «φυλακή χρέους» στην οποία βρίσκεται σήμερα. Με τη συμφωνία του Ιουνίου 2018 η χώρα κέρδισε χρόνο στην αντιμετώπιση του προβλήματος του δημόσιου χρέους, αλλά δεν πέτυχε την επίλυση του προβλήματος. Για να συμβεί αυτό η Ελλάδα πρέπει να διαμορφώσει προτάσεις και να διαπραγματευτεί σκληρά με τους εταίρους με βασικούς στόχους:

• τη διαγραφή σημαντικού μέρους του χρέους που κατακρατεί ο ESM,

• ρήτρα ανάπτυξης για τα πρωτογενή πλεονάσματα,

• αναπτυξιακό πυλώνα για τις χώρες της ευρωζώνης που θα συμπληρώνει το δημοσιονομικό συντονισμό και την τραπεζική εποπτεία.

Από τα παραπάνω γίνεται νομίζω σαφές ότι η βιώσιμη ανάπτυξη της οικονομίας δεν εξαρτάται απλώς από την προσέλκυση ξέων επενδύσεων και την αύξηση του ΑΕΠ. Είναι κατά βάση ένα πολιτικό πρόβλημα και απαιτεί όραμα και συνεργασία ευρύτερων κοινωνικών και πολιτικών δυνάμεων για την υπέρβαση των προβλημάτων και τη σύγκρουση με ισχυρά συμφέροντα και νοοτροπίες. Πάνω από όλα απαιτείται απελευθέρωση της δημιουργικότητας των ανθρώπων, αξιοκρατία, αποκέντρωση και στήριξη στις τοπικές κοινωνίες.

Τα επόμενα χρόνια θα βιώσουμε μεγάλες συγκρούσεις διεθνώς λόγω των αυξανόμενων ανισοτήτων, της κλιματικής αλλαγής και των ραγδαίων τεχνολογικών εξελίξεων. Επιπλέον, η ΕΕ βρίσκεται σε υπαρξιακή κρίση και αδυνατεί μέχρι σήμερα να επιλύσει τα προβλήματα που δημιουργεί το ευρώ και η ατελής νομισματική της ένωση. Το διεθνές πλαίσιο των εξελίξεων είναι λοιπόν δύσκολο και απρόβλεπτο. Για να μην αναφερθούμε στους πολέμους που μαίνονται στη Μέση Ανατολή και την επιθετική πολιτική της Τουρκίας.

Υπ’ αυτές τις συνθήκες, η Ελλάδα βρίσκεται σε κρίσιμο σταυροδρόμι. Η οικονομία παρουσιάζει βελτίωση, έχουν επιτευχθεί πρωτογενή πλεονάσματα και έχει κερδηθεί χρόνος όσον αφορά την εξυπηρέτηση των χρηματοδοτικών αναγκών του δημοσίου. Η σχετικά ευνοϊκή συγκυρία μπορεί να αξιοποιηθεί για την αντιμετώπιση των δομικών προβλημάτων της χώρας με γνώση, σχέδιο και πολλή δουλειά ή να σπαταληθεί σε ρουσφέτια προς κρατικοδίαιτους επιχειρηματίες και οικονομικούς ολιγάρχες, αδράνεια γύρω από τα ουσιαστικά προβλήματα και ανούσιες κομματικές αντιπαραθέσεις. Αν συμβεί το δεύτερο, όταν παρέλθει η ευνοϊκή εσωτερική και διεθνής συγκυρία, η χώρα θα βυθιστεί σε νέα εντονότερη κρίση. Ο ελληνικός λαός που φορτώθηκε όλα τα βάρη της κρίσης αλλά άντεξε αξίζει καλύτερης τύχης.

Νίκος Λέανδρος

Αντιπρύτανης Οικονομικών, Προγραμματισμού και Ανάπτυξης

Πάντειο Πανεπιστήμιο