Διά του φόβου και του συλλογικού κλονισμού στη μείωση των αντιστάσεων

Του Γιώργου Χατζηκωνσταντίνου

Ομότιμου Καθηγητή Οικονομικής Θεωρίας του Δ.Π.Θ.

«Το Δόγμα του ΣΟΚ λειτουργεί ως εξής: Η αρχική καταστροφή (ένα πραξικόπημα, μια τρομοκρατική επίθεση, μια κατάρρευση των αγορών, ένας πόλεμος, ένα τσουνάμι, ένας τυφώνας) εξωθεί ολόκληρο τον πληθυσμό σε μία κατάσταση συλλογικού κλονισμού. Οι βόμβες που πέφτουν από τον ουρανό, τα τρομοκρατικά χτυπήματα, οι θυελλώδεις άνεμοι, χρησιμεύουν για να εξασθενίσουν οι αντιστάσεις ολόκληρων κοινωνιών, όπως ακριβώς η εκκωφαντική μουσική και οι ξυλοδαρμοί εξασθενίζουν τις αντιστάσεις των κρατουμένων στα κελιά των βασανιστηρίων. Και όπως οι τρομοκρατημένοι κρατούμενοι προδίδουν τα ονόματα των συντρόφων τους και αποκηρύσσουν τα πιστεύω τους, έτσι και οι κοινωνίες που βρίσκονται σε κατάσταση ΣΟΚ παραιτούνται συχνά από όσα θα υπερασπίζονταν σθεναρά υπό διαφορετικές συνθήκες»

NAOMI KLEIN: «Το Δόγμα του ΣΟΚ – Η άνοδος του καπιταλισμού της καταστροφής» εκδ. Λιβάνη, Αθήνα 2010, σελ. 34

Αν επιχειρήσουμε μια σύντομη αναδρομή στο παρελθόν των σαράντα περίπου τελευταίων ετών, θα παρατηρήσουμε μια σειρά διαδοχικών μικρών και μεγάλων κρίσεων που συγκλόνισαν τον πλανήτη και δημιούργησαν στους λαούς συναισθήματα αβεβαιότητας, σύγχυσης, ΣΟΚ και ανασφάλεια, με συχνότητα, αλλά και ένταση, μεγαλύτερης των προγενεστέρων εποχών. Παρά το μέγεθος των δύο παγκόσμιων πολέμων που προηγήθηκαν γεμίζοντας με δυστυχία τους ανθρώπους, οι σύγχρονοι πόλεμοι έτυχαν τεράστιας επικοινωνιακής εκμετάλλευσης και δυσανάλογης προβολής διεθνώς. Η προβολή τους υπήρξε εντυπωσιακή και σε πραγματικό χρόνο, καθώς τα μέσα επικοινωνίας, τεχνολογικά εξελιγμένα, έπαιξαν το παιχνίδι του ΣΟΚ με τρόπο αριστοτεχνικό. Μετέβαλαν την καταστροφή σε θέαμα που μεταφέρθηκε στα σπίτια των απλών ανθρώπων, με τη βοήθεια της τηλεόρασης και των αγωνιούντων δημοσιογράφων, οι οποίοι με υψηλής ποιότητας υποκριτική τέχνη μετέδιδαν καρέ καρέ τα γεγονότα της συμφοράς παγκοσμίως.

Η θέαση των βομβαρδισμών, των εκρήξεων, των καταστροφών και του ανθρώπινου πόνου, αλλά και η προπαγάνδιση των ανεξιχνίαστων και αντιφατικών σκοπών της παγκοσμιοποίησής τους, όπως και η ομιχλώδης παρουσίαση των βασικών αιτιών των πολεμικών συρράξεων, δημιούργησαν κλίμα φόβου στις κοινωνίες των ανθρώπων. Στα μυαλά των σκεπτόμενων ανθρώπων αποκαλύφθηκε η πανουργία του λόγου και άνθισαν συναισθήματα ανημποριάς, ενώ τα τραγικά γεγονότα έτυχαν της δέουσας εκμετάλλευσης από τις κυρίαρχες οικονομικές και πολιτικές εξουσίες.

Ο κόσμος αντιλήφθηκε, συν τω χρόνω, την κατά τόπους συρρίκνωση των δημοκρατικών ελευθεριών, τον περιορισμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τη «σιωπή των αμνών», την αύξηση του κακώς εννοούμενου ατομικισμού και την υποχώρηση των κοινωνικών ευαισθησιών, παρά τις παρατηρηθείσες εξαιρέσεις που όμως επιβεβαιώνουν, τελικά, τον κανόνα.

Οι κρίσεις των τελευταίων σαράντα περίπου ετών ήταν αναμφίβολα συγκλονιστικές. Σε πυκνά χρονικά διαστήματα και σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, αποκάλυψαν φαινόμενα συλλογικού κλονισμού και ανέδειξαν συναισθήματα φόβου. Έδωσαν, ταυτόχρονα, την ευκαιρία στους «πονηρούς» να υποστηρίξουν μετά μανίας ότι η ασφάλεια προέχει της ελευθερίας. Τα συναισθήματα του φόβου επέτρεψαν στις κυρίαρχες εξουσίες να εφαρμόσουν μορφές διαχείρισης και πολιτικές αυταρχικού περιεχομένου. Προκάλεσαν σύγχυση στο μυαλό των ανθρώπων που, υπό καθεστώς καταιγιστικής, συχνά αντιφατικής, και συνήθως κατευθυνόμενης πληροφόρησης, κατέστησαν εν πολλοίς ανίκανοι να διαχειριστούν ή ακόμη και να ανακαλύψουν την πραγματική λογική των πραγμάτων.

Ο συνεχής βομβαρδισμός με μια απολύτως μεθοδική, όσο και κατευθυνόμενη πληροφόρηση, με φοβερές εικόνες γεγονότων εν εξελίξει (π.χ. συνεχής εκπομπή τηλεοπτικών δημοσιογραφικών ρεπορτάζ ανίερων πολέμων που θυμίζουν σκηνές Αποκάλυψης, ή συνεχής παρουσίαση και αλύπητα επαναλαμβανόμενος σχολιασμός καταστροφικών οικονομικών εξελίξεων και χρηματιστηριακών καταρρεύσεων κ.ο.κ.), βρέθηκε στη βάση της αδυναμίας αφομοίωσης της καταιγιστικής πληροφόρησης, με αποτέλεσμα τη σύγχυση και την αγωνία. Ταυτόχρονα, ο επικοινωνιακός-τηλεοπτικός βομβαρδισμός βρέθηκε στη βάση της υποτίμησης ή της υπερτίμησης των καταστάσεων που αριστοτεχνικά καλύπτονταν πίσω από τον ομιχλώδη μανδύα των επιφαινόμενων. Ποια ήταν, άραγε, η πραγματική αλήθεια; Τι κρύβεται, άραγε, πίσω από τις λέξεις και τις εικόνες; Ήταν και παραμένουν ερωτήματα που βασάνισαν και βασανίζουν τους υποψιασμένους ανθρώπους, των οποίων οι γνώσεις, οι εμπειρίες και οι απρόσμενες συνήθως ανατροπές, τους είχαν καταστήσει και τους καθιστούν ακόμη επιφυλακτικούς.

Είδαμε παλιότερα και βλέπουμε σήμερα διάφορες μορφές κρίσεων να πλήττουν τις χώρες της Γης. Και οι κρίσεις αυτές δεν ήταν και δεν είναι μόνο πολεμικές ή οικονομικές. Διανθίστηκαν με κρίσεις κοινωνικές, με κρίσεις πολιτικές, με κρίσεις συστημικές, με κρίσεις ενεργειακές και, βέβαια, με κρίσεις περιβαλλοντικές. Σε αυτές προστέθηκαν και οι κρίσεις υγειονομικού χαρακτήρα, όπως συνέβη πρόσφατα με την κρίση της πανδημίας του κοροναϊού.

Διαδοχικά άγριοι, όσο και τηλεοπτικά εντυπωσιακοί πόλεμοι, από το Αφγανιστάν, το Ιράκ, τη Γιουγκοσλαβία, την Υεμένη, τα Φώκλαντ, τη Λιβύη, την ταλαίπωρη Αφρική και, βέβαια, τη βασανισμένη Συρία, τάραξαν τις συνειδήσεις και προκάλεσαν ΣΟΚ στο μυαλό των απλών ανθρώπων της καθημερινότητας. Ταυτόχρονα, προκάλεσαν συγκλονιστικές προσφυγικές ροές, δύσκολα αντιμετωπίσιμες, που δημιούργησαν ρατσιστικές αντιδράσεις και έφεραν στο φως τα σκοτεινά ένστικτα του ανθρώπινου είδους.

Περιβαλλοντικές κρίσεις έπληξαν τον πλανήτη με τρόπο κρινόμενο ως απειλητικό, όχι μόνο για την ανθρωπότητα, αλλά και για την υπόθεση αυτής καθαυτής της ζωής γενικά. Κλιματική αλλαγή, ακραία καιρικά φαινόμενα, τυφώνες, τσουνάμι, τεράστιες πυρκαγιές δασών, ερήμωση, μείωση της βιοποικιλότητας, μεγέθυνση της τρύπας του όζοντος και τήξη των πάγων ως αποτέλεσμα του φαινομένου του θερμοκηπίου, καταρρεύσεις ποικίλων οικοσυστημάτων κ.λπ., δημιούργησαν ψυχολογικούς κλονισμούς, φόβο κι αγωνία. Γέμισαν με συναισθήματα αβεβαιότητας τις ψυχές των ανθρώπων, ενώ αποπροσανατόλισαν την κανονικότητα της ζωής των ζώων, διαταράσσοντας τις πολύτιμες ισορροπίες του φυτικού και ζωικού βασιλείου με απρόβλεπτες συνέπειες για το μέλλον. Ας μη λησμονούμε ότι οι περιβαλλοντικές κρίσεις δεν είναι, συνήθως, αναστρέψιμες!

Αλλά και τρομοκρατικές ενέργειες, τόσο οι πραγματικές όσο κι εκείνες που βαπτίσθηκαν ως τέτοιες στον βωμό της εξυπηρέτησης συμφερόντων, όπως επίσης οι πυρηνικές απειλές (Τσερνόμπιλ, Κούβα, Ιράν, Βόρεια Κορέα κ.λπ.) και το κυνήγι των χημικών ή βιολογικών όπλων, γέμισαν και γεμίζουν με ανησυχία τους λαούς που απλά και στο σύνολό τους αγάπησαν και αγαπούν την ειρήνη. Δυστυχώς, οι λαοί είναι ευάλωτοι στην προπαγάνδα των ιδιοτελών συμφερόντων των δήθεν «ευφυϊών» που νέμονται τις εξουσίες, τις ευκαιρίες και τον πλούτο. Οι δήθεν αυτοί «ευφυείς» και, κατά κανόνα, θιασώτες της βραχυχρόνιας αποτελεσματικότητας, αλλά και πεπεισμένοι για την οιονεί ανωτερότητά τους, αποτελούν εξαίρετο δείγμα της ανθρώπινης ηλιθιότητας και βλακείας. Επί του προκειμένου, ας μου επιτραπεί να αναφέρω σε ελεύθερη μετάφραση στη νεοελληνική μια ρήση του Απόστολου των Εθνών: «Μη νικιέσαι από το βλακώδες και το επιφανειακό»! Ας είναι. «Ενάντια στην ηλιθιότητα και οι θεοί μάταια αγωνίζονται», έλεγε ο Σίλερ.

Παράλληλα με τα παραπάνω, οι πρόσφατες παγκόσμιες χρηματιστηριακές και οικονομικές κρίσεις που ξέσπασαν στους κόλπους των υπό κατάρρευση ιδιωτικών τραπεζών (Λίμαν Μπράδερς, Σίτι Μπανκ κ.λπ.) εξαπλώθηκαν παντού, δημιουργώντας αφόρητο ΣΟΚ. Οδήγησαν σε καταιγιστικές μειώσεις εισοδημάτων, μισθών και συντάξεων, με αποτέλεσμα μια διάχυτη απογοήτευση και κατήφεια (2009-2010).

Είχε προηγηθεί η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης (1989-1990) και η πτώση του Τείχους του Βερολίνου, πράγμα το οποίο επέτρεψε την, άνευ αντιστάσεων, επιβολή της Νέας Τάξης Πραγμάτων και την εγκαθίδρυση, χωρίς γογγυσμούς, της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, δίχως βέβαια να ερωτηθούν ποτέ οι λαοί για τούτο. Κατά τ’ άλλα, βέβαια, θεωρητικά, οι πολίτες είναι κυρίαρχοι και εξ αυτών πηγάζει η εξουσία!

Οι συγκλονιστικές αυτές εξελίξεις, αδρανοποίησαν την ελεύθερη βούληση των ανθρώπων που, εν κατακλείδι, αποδέχθηκαν στωικά τα τεκταινόμενα, σιωπώντας μπροστά στα γεγονότα, που τους ξεπέρασαν. Διά του ΣΟΚ, διά της εκπλήξεως και διά του συλλογικού κλονισμού ενταφιάσθηκαν επιτηδείως οι οποιεσδήποτε διαθέσεις για αντιδράσεις ή οι απαιτήσεις για εμπροσθοβαρείς συζητήσεις και επιχειρηματολογικές αντιπαραθέσεις. Διά του ΣΟΚ και του δέους, το παιχνίδι των απανταχού μεγάλων οικονομικών συμφερόντων και των θεωρητικών ιδεοληψιών στέφθηκε με επιτυχία.

Ο κεϋνσιανισμός, το παρεμβατικό κράτος, το κράτος κοινωνικής πρόνοιας, η ελεύθερη μεν αλλά και ελεγχόμενη δε αγορά, έδωσαν τη θέση τους στην κυριαρχία των ιδιωτικών συμφερόντων, στην άνευ ουσιαστικών ελέγχων παγκόσμια κίνηση κεφαλαίων, στην ελεύθερη, πλην όμως ασύδοτη αγορά, στις επιθετικές ιδιωτικοποιήσεις των δημοσίων αγαθών και του δημόσιου πλούτου, στην απορρύθμιση της αγοράς εργασίας και, τέλος, στην τεράστια διόγκωση του δημοσίου και του ιδιωτικού χρέους των κρατών σε πλανητικό επίπεδο. Ο παγκοσμιοποιητικός νεοφιλελευθερισμός του χρήματος και του προϊόντος επικράτησε, οδηγώντας μέσα σε λίγα χρόνια στο νέο παγκόσμιο ΣΟΚ της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης. Κατά την περίοδο των παγκόσμιων, αυτών, σοκαριστικών ανακατατάξεων, η εισοδηματική ανισότητα απασχολούσε πλέον λιγότερο από πριν, καθώς η κυριαρχούσα πεποίθηση των «ευαγγελιστών της αγοράς» ήταν ότι η αγορά θα έβρισκε από μόνη της τις ισορροπίες της, κατευθυνόμενη από κάποιο μεταφυσικό «αόρατο χέρι», ενός δήθεν ακραιφνούς καπιταλισμού. Οι περίφημες δε χρηματοοικονομικές αγορές των ολιγαρχών του χρήματος και των ομίλων τους κυριάρχησαν υπερχρεώνοντας πλήθος κρατικών οντοτήτων που αναζητούσαν ρευστότητα.

Το ΣΟΚ υπήρξε τεράστιο, επιτρέποντας την εφαρμογή  πολιτικών από τους θιασώτες του νέου μοντέλου που, υπό κανονικές συνθήκες, θα εφαρμόζονταν πολύ δύσκολα και θα αντιμετώπιζαν σθεναρές αντιδράσεις. Με την επικράτηση του νεοφιλελεύθερου δόγματος, των οικονομικών της προσφοράς και των μονεταριστικών αντιλήψεων των «παλικαριών» της σχολής του Σικάγου (M.Friedman) αλλά και των συντηρητικότερων ακόμη Αυστριακών οικονομολόγων-μεντόρων τους (Von Hayek), η ανεργία, ο κοινωνικός αποκλεισμός και οι πρωτόγνωρες μορφές εξαρτημένης εργασίας έκαναν την εμφάνισή τους σε χώρες κατ’ αρχήν αδύναμες και με σκληρά αυταρχικά καθεστώτα (Αργεντινή, Χιλή, Ουρουγουάη κ.λπ.). Τα φαινόμενα εξαπλώθηκαν επικίνδυνα συν τω χρόνω, αγγίζοντας χώρες πολύ ισχυρότερες. Το κέρδος θεοποιήθηκε ως αξία μεγαλύτερη κι από αυτή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας.

Ο κόσμος όλος γέμισε με φορολογικούς παραδείσους και εταιρείες offshore. Η λατρεία της βραχυχρόνιας αποτελεσματικότητας, το γρήγορο κέρδος, το ατομικό όφελος, η μη υγιής επιχειρηματικότητα των τεράστιων οικονομικών συμφερόντων που γνωρίζουν να ξεπερνούν τα όρια του συστήματος, και η εμπορευματική καινοτομία θριάμβευσαν.

Όλες οι ανωτέρω εξελίξεις συνέβαλαν στην καλλιέργεια ενός υπέρμετρου ανθρωποκεντρισμού. Οι ευάλωτες συνειδήσεις των μαζών οδηγήθηκαν σε καταστάσεις λατρείας της κατανάλωσης και της ασέβειας προς τη φύση και το γήινο περιβάλλον. Αναπτύχθηκε, δυστυχώς, μια νοσηρή αντίληψη που συνέδεε την ευτυχία του ανθρώπου με την κατανάλωση προϊόντων και υπηρεσιών, συχνά παντελώς άχρηστων. Διά του ΣΟΚ και διά του συλλογικού κλονισμού που προέκυψε μέσα από την ταχύτητα των ραγδαίων αλλαγών και τις προσχηματικές αιτιάσεις, επιχειρηματολογίες και συμπεριφορές, εξουδετερώθηκε η δυνατότητα των ανθρώπων να συνειδητοποιήσουν την κοινή τους μοίρα. Η συνειδητοποίηση αυτή θα αποτελούσε τον μεγαλύτερο κίνδυνο για τα συμφέροντα των αμετανόητων οπαδών της κυρίαρχης ιδεολογίας των «ευαγγελιστών της αγοράς». Θα αποτελούσε πραγματική απειλή για τους τρεις βασικούς πυλώνες της σύγχρονης εξουσίας, δηλαδή τους τεράστιους τραπεζικούς οργανισμούς, τους ουσιαστικά ανεξέλεγκτους χρηματοοικονομικούς ομίλους (αγορές) και τις γιγάντιες πολυεθνικές εταιρίες. Οι τελευταίες κρατούν, κατά κανόνα, στα χέρια τους την τεχνολογική «έκρηξη» και το διεθνές εμπόριο τόσο των κύριων συμβατικών προϊόντων και υπηρεσιών όσο και το εμπόριο των ποικίλων προϊόντων της οικονομίας της γνώσης. 

Κι όταν η οικονομική κρίση ξέσπασε, πριν δέκα περίπου χρόνια, τότε, ως διά μαγείας, οι ζημίες κοινωνικοποιήθηκαν, τα βάρη μεταφέρθηκαν στις πλάτες των λαών και οι «ιερές αγελάδες» του συστήματος, με άλλα λόγια οι τράπεζες, έτυχαν εξαιρετικής στήριξης με τη μορφή ποικίλων μορφών ανακεφαλαιοποιήσεων και άλλων, ευνοϊκών γι’ αυτές, ρυθμίσεων. Αυτά συνέβησαν στον βωμό της προστασίας ενός νεοσυντηρητισμού, διαδόχου του κεϋνσιανισμού των κρατικών και κοινωνικών παρεμβατισμού, εμπνευσμένου από τις ιδεοληψίες των οικονομολόγων του ΣΟΚ και του δήθεν ανόθευτου καπιταλισμού.

Ξαφνικά ο κοροναϊός! Πρωτόγνωρη για τις γενιές μας μορφή κρίσης! Η γρίπη του COVID-19, πραγματική πανδημία με εκατοντάδες χιλιάδες κρούσματα και νεκρούς παγκοσμίως! Μια ακραία υγειονομική απειλή κατά της ζωής, υπαρκτή, πραγματική και παντελώς νέα! Καινούριο ΣΟΚ, μεγάλες ανησυχίες, συνθήματα προφύλαξης και προστασίας! «Μένουμε σπίτι», είπαν οι ειδικοί και άρχισαν την επιστημονική έρευνα σε νερά αχαρτογράφητα και με έντονη την ύπαρξη του κινδύνου για την κατάρρευση των δημόσιων συστημάτων υγείας! Και γενικά, παρά τις εξαιρέσεις, οι λαοί υπάκουσαν, καθώς ο κίνδυνος ήταν πρωτόγνωρος και η μεταδοτικότητα του νέου ιού υψηλή! Οι κυβερνήσεις, τα κανάλια των τηλεοράσεων και οι αγωνιούντες διαμορφωτές της κοινής γνώμης «άρπαξαν φωτιά»!

Ας είμαστε, εντούτοις, επιφυλακτικοί. Κι ας προσπαθήσουμε να διακρίνουμε την αληθινή πληροφόρηση από τη συμβολική βία. Αν, ως μέλη της ανθρώπινης κοινωνίας, ήμασταν όλοι συνειδητοποιημένοι πολίτες, τότε η συνεχής και αφόρητα κουραστική επανάληψη στις τηλεοπτικές οθόνες, του αριθμού των θυμάτων του κοροναϊού, και μάλιστα ξεχωριστά για κάθε χώρα, θα είχε μικρότερη σημασία και η χρήση αυτής της μορφής συμβολικής βίας θα ήταν, σε μεγάλο βαθμό, άχρηστη. Δεν θα χρειαζόταν ο φόβος και ο εντυπωσιασμός για την επιβολή των, κατά τα άλλα, απόλυτα λογικών προφυλάξεων. Θα αρκούσε η σοβαρή, προσεκτική και αληθής πληροφόρηση για τους υγειονομικούς κινδύνους και για τα ενδεικνυόμενα μέτρα αντιμετώπισής τους.

Δυστυχώς, αποδεικνύεται ότι οι συνειδητοποιημένοι πολίτες αποτελούν τη μειοψηφία παγκοσμίως και άρα, διά της βίας, διά της συμβολικής βίας και διά του βομβαρδισμού των ποικίλων τηλεοπτικών μηνυμάτων επιχειρήθηκε και επιχειρείται η αποτελεσματική διαχείριση της κατάστασης.

Πού, όμως, πρέπει να αναζητηθεί η ευθύνη για το γεγονός ότι στις σύγχρονες κοινωνίες και στον τόπο μας, βέβαια, η πολιτεία ασχολήθηκε λιγότερο με τη δημιουργία πραγματικά συνειδητοποιημένων πολιτών και περισσότερο με τη διαμόρφωση «αχόρταγων» καταναλωτών, ευάλωτων στα διαφημιστικά μηνύματα και δήθεν κυρίαρχων στις επιλογές τους; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό βρίσκεται στη βάση του προβληματισμού για τον έλεγχο της ανθρώπινης συμπεριφοράς, αλλά και στους «ευγενείς» στόχους των εκάστοτε κυρίαρχων οικονομικών και πολιτικών συμφερόντων. Για τα οικονομικά συμφέροντα προέχει η μεγιστοποίηση των κερδών, η κατάκτηση της αγοράς και η διατήρηση μιας σημαντικής και εξέχουσας θέσης. Για τα πολιτικά συμφέροντα προέχει η επανεκλογή και η, κατά το δυνατόν, ανεμπόδιστη διακυβέρνηση. Ας μη λησμονούμε δε, ότι τα οργανωμένα οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα παγκοσμίως γνωρίζουν ή ανακαλύπτουν πάντοτε τους τρόπους εκμετάλλευσης των ακραίων καταστάσεων προς στήριξη των ιδιοτελών επιδιώξεών τους. Ίσως είναι, μάλιστα, προφανές ότι διά του φόβου κυβερνώνται αποτελεσματικά οι λαοί, καθώς ο φόβος και ο κλονισμός μειώνει τις αντιστάσεις. Πολύ περισσότερο, όταν η έννοια του ελεύθερου και αυτοπροσδιοριζόμενου πολίτη καθίσταται προσχηματική και η λογική προσκρούει στην άγνοια, στην αμορφωσιά και στην συνακόλουθη αδιαφορία.

Στις μέρες της κρίσης του κοροναϊού γινόμαστε μάρτυρες της συνεχούς προσπάθειας στρατευμένων προς τούτο δημοσιογράφων, κυρίως στις χώρες όπου η απειλή αντιμετωπίζεται με σχετική επιτυχία, να πείσουν τους, σε καραντίνα ευρισκόμενους τηλεθεατές, ότι ο τελικός λογαριασμός (απολογισμός), το ταμείο, θα γίνει με το τέλος της υγειονομικής κρίσης από τους λαούς.

Υπονοούν, βέβαια, συμπολιτευόμενοι ή αντιπολιτευόμενοι κατά περίπτωση, ότι ο ικανοποιητικός τελικός λογαριασμός θα οδηγήσει λογικά στη θριαμβευτική επανεκλογή των κυβερνώντων, αφού αυτοί αντιμετώπισαν με σχετική επιτυχία την υγειονομική κρίση, ή, στη μη επανεκλογή τους λόγω της σχετικής αποτυχίας τους. Έτσι, αφήνεται περίτεχνα να πλανάται ότι η επανεκλογή ή η μη επανεκλογή μιας κυβέρνησης θα κριθεί από τον λαό με γνώμονα, κατά κύριο λόγο, τον κοροναϊό και την καταπολέμησή του. Ο τελικός λογαριασμός, το ταμείο, θα γίνει από τους λαούς, με το τέλος της υγειονομικής κρίσης, με τον μικρό ή μεγάλο απολογισμό των θανάτων και τη σημασία που δόθηκε στην αξία της ανθρώπινης ζωής.

Αξίζει να σημειωθεί εδώ η εξαίρετη σκέψη του αξέχαστου Κορνήλιου Καστοριάδη: «Τίποτα δεν αξίζει περισσότερο από τη ζωή. Αν όμως δεν υπάρχουν αξίες που ν’ αξίζουν περισσότερο από τη ζωή, τότε η ζωή δεν αξίζει τίποτα». Και είναι, πράγματι, εξέχουσα η σκέψη αυτή γιατί αναμφίβολα μια ζωή δίχως ελευθερία, δίχως δικαιοσύνη και δίχως αξιοπρέπεια δεν αξίζει τίποτα. Είναι όμως και χρήσιμη η σκέψη αυτή για τον προβληματισμό που ακολουθεί. Η προσπάθεια των στρατευμένων διαμορφωτών της κοινής γνώμης, για τον τελικό λογαριασμό, το ταμείο που θα κάνουν τάχα οι λαοί με το τέλος της υγειονομικής κρίσης, σε ό,τι αφορά την αντιμετώπιση αυτής, είναι μεν «συγκινητική», όχι όμως και απολύτως πειστική. Τούτο, διότι όλοι αντιλαμβάνονται ότι το νέο επερχόμενο ΣΟΚ της οικονομικής και κοινωνικής κρίσης βρίσκεται ήδη εν εξελίξει και μεταφέρει το ενδιαφέρον σε άλλο επίπεδο. Στο επίπεδο αυτό θα κριθεί η αποτελεσματικότητα, η ευαισθησία και η ευφυής διαχείριση των κυβερνήσεων. Εκεί η μάχη θα είναι πιο πολύπλοκη, καθώς, ανά πάσα στιγμή, θα κρίνεται το αληθινό και ουσιαστικό περιεχόμενο της Νέας Τάξης Πραγμάτων της μετα-κοροναϊού εποχής. Ο τελικός λογαριασμός θα γίνει τότε, γιατί ιδιαίτερη σημασία αποκτά το τι είδους κοινωνία και οικονομία πρόκειται να προκύψει και τι είδους κοινωνία και οικονομία θα επιχειρηθεί να επιβληθεί, υπό τη σκιά του νέου συλλογικού κλονισμού των ανθρώπων. Σε ποιον, άραγε, βαθμό οι αξίες που δίνουν νόημα στη ζωή θα προστατευτούν από την πανουργία του λόγου;

Θα ήταν, βέβαια, συνωμοσιολογικό να υποστηρίξει κανείς ότι ο κοροναϊός είναι το εργαλείο κάποιας καταχθόνιας, απάνθρωπης και σχεδιασμένης συνωμοσίας. Παρά ταύτα, ένα ερώτημα πλανάται αμείλικτο. Το ερώτημα αυτό πηγάζει από την παγκόσμια ιστορική εμπειρία. Θα χρησιμοποιηθεί, και μέχρι ποιον βαθμό, ένας νέος συλλογικός κλονισμός για την εξυπηρέτηση εξουσιαστικών στόχων;

Η ανθρωπότητα θα ξεπεράσει την κρίση του κοροναϊού βγαίνοντας εμφανώς λαβωμένη. Κι αφού στην κρίση αυτή δόθηκε επικοινωνιακά τόσο μεγάλη έκταση που ξεπέρασε κατά πολύ (και λόγω βέβαια των σύγχρονων τηλεπικοινωνιακών μέσων) παλιότερες υγειονομικές περιπέτειες του πλανήτη, αλλά και υφιστάμενες θανατηφόρες πληγές με άπειρα θύματα, το ερώτημα παραμένει. Τι έρχεται μετά; Πολύ περισσότερο μάλιστα, όταν η υποβόσκουσα και εν εξελίξει ευρισκόμενη οικονομική κρίση εκτιμάται ως μεγαλύτερη κι από την κρίση του 2008-2009;

Κάτω από τις παρούσες συνθήκες της υγειονομικής κρίσης της πανδημίας, της σοβούσας οικονομικής κρίσης και του νέου συλλογικού κλονισμού των ανθρώπων της καθημερινότητας, τα ερωτήματα πολλαπλασιάζονται αδυσώπητα. Τι μορφή θα έχει η κοινωνία των ανθρώπων στο μέλλον που ακολουθεί της πανδημίας; Η οικονομική κρίση και η αστάθεια μπορεί να θέσει εν αμφιβόλω τις υπάρχουσες δομές και τις ανθρώπινες σχέσεις; Ποια θα είναι, λοιπόν, η μορφή της χιλιοειπωμένης «κανονικότητας»; Η Νέα Τάξη Πραγμάτων θα είναι πιο δημοκρατική, περισσότερο προοδευτική, πιο δίκαια, περισσότερο αλληλέγγυα; Θα είναι μία Νέα Τάξη Πραγμάτων με μεγαλύτερες ευαισθησίες για το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον, σεβόμενη πραγματικά την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και επιλέγουσα κατά πρώτο λόγο την ελευθερία και κατά δεύτερο την ασφάλεια; Ή θα είναι μια Νέα Τάξη περισσότερο αυταρχική, περισσότερο ανελεύθερη και πιο επιρρεπής και υποταγμένη στον φόβο, στην ανασφάλεια και στη σιωπή;

Οι βασικοί πυλώνες της σύγχρονης εξουσίας, της εξουσίας δηλαδή που ισχυροποιήθηκε εντυπωσιακά με την άνοδο του νεοφιλελεύθερου δόγματος και της, αμφιλεγόμενου περιεχομένου, παγκοσμιοποίησης, εξακολουθούν να είναι σήμερα αφόρητα κυρίαρχοι και ισχυροί. Και είναι μάλλον αθεράπευτα ρομαντικοί οι πιστεύοντες ότι οι κατεστημένες εξουσίες του νεοσυντηρητισμού θα παραιτηθούν από την πανούργα επιδίωξή τους, της πολύπλευρης χειραγώγησης των ανθρώπων, με ακλόνητη την επιθυμία της διατήρησης του βολικού και λατρεμένου τους status quo, σε οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο. Ας μη μας διαφεύγει δε, ότι οι εκάστοτε κυρίαρχες εξουσίες είχαν και έχουν ιστορικά δύο μεγάλες δυνατότητες. Πρώτον, να ενσωματώνουν τους ανθρώπους στην παραγωγική τους μηχανή, αυτή τη μηχανή που εξυπηρετεί αποτελεσματικά τα ιδιοτελή τους συμφέροντα και, δεύτερον, να ενσωματώνουν τις συνειδήσεις των ανθρώπων στην εκάστοτε κυρίαρχη ιδεολογία.

Προ της ανησυχίας για τη μετα-κοροναϊό εποχή και την οικονομική κρίση που ακολουθεί κατά γενική ομολογία, η προσπάθεια συνειδητοποίησης, εκ μέρους των ανθρώπων, του γεγονότος ότι δεν είναι υποτελείς αλλά ελεύθεροι πολίτες, η απαλλαγή από τον φόβο, η αυτογνωσία και ο αυτοπροσδιορισμός αποτελούν την ελπίδα. Ίσως τη μοναδική ελπίδα για ένα καλύτερο και αξιοπρεπές αύριο, πιο ελεύθερο, πιο δημοκρατικό, λιγότερο αυταρχικό και άξιο της ιδιότητας του ανθρώπου που σέβεται τον εαυτό του και το κοινωνικό, αλλά και το φυσικό περιβάλλον του. Παρά το γεγονός ότι οι πολιτικές δομές δεν είναι παντού ίδιες, οι άνθρωποι πρέπει επιτέλους να συνειδητοποιήσουν την κοινή τους μοίρα παλεύοντας για την πολύτιμη αξιοπρέπειά τους, απανταχού της Γης. Ο τελικός λογαριασμός-απολογισμός του λαού θα είναι, έτσι, πραγματικά ολοκληρωμένος!

Τέλος, ας μην ξεχνάμε ποτέ ότι το «άλας της Γης» ήταν, είναι και θα είναι το ελεύθερο και ανυπότακτο κριτικό πνεύμα των αληθινά ελεύθερων πολιτών. Το ξέχασμα του στοιχείου αυτού οδηγεί σε ολοκληρωτισμούς παντός είδους, επικίνδυνους για εμάς, για τα παιδιά, τα εγγόνια και τα δισέγγονά μας.