Η πρόταση Μπάιντεν για άρση της πατέντας των εμβολίων αντι-COVID-19 ήταν κεραυνός εν αιθρία και λειτουργεί πλέον ως καταλύτης στον αγώνα για τη μετατροπή των εμβολίων αυτών σε παγκόσμιο δημόσιο αγαθό. Οι φαρμακευτικές εταιρείες αντιδρούν σθεναρά και προβάλλουν μια σειρά από επιχειρήματα που πολλοί θεωρούν εύλογα. Με άρθρο του στο γαλλικό αντι-νεοφιλελεύθερο περιοδικό Alternatives Écomomiques (το οποίο μετέφρασα από τα Γαλλικά ειδικά για τους αναγνώστες του Διαλόγου), ο Κριστιάν Σαβανιέ αποδομεί ένα προς ένα τα επιχειρήματα αυτά, τονίζοντας ότι αν αρθεί η πατέντα και παραχωρηθεί η σχετική τεχνογνωσία είναι δυνατόν σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα να αυξηθεί μαζικά η παραγωγή αυτών των εμβολίων σε παγκόσμια κλίμακα.

Σε ανάλογο άρθρο που δημοσιεύεται στο αμερικανικό περιοδικό Foreign Affaires (τίτλος στην ελληνική έκδοση: «Η παραγωγή εμβολίων απαιτεί περισσότερα από μια πατέντα - Η πνευματική ιδιοκτησία είναι απλώς ένα κομμάτι μιας περίπλοκης διαδικασίας», βλ. εδώ) διατυπώνεται η άποψη ότι η άρση της πατέντας είναι αναγκαία, αλλά όχι και ικανή συνθήκη, για να περάσουμε στη μαζική παραγωγή εμβολίων παγκοσμίως. Οι συγγραφείς του άρθρου εκτιμούν ότι θα απαιτηθεί πολύ περισσότερος χρόνος για να δημιουργηθούν οι απαραίτητες υποδομές και να αφομοιωθεί η προηγμένη τεχνογνωσία, ιδίως σε φτωχότερες χώρες.

Γιώργος Δουράκης

 ΔΙΠΛΩΜΑΤΑ ΕΥΡΕΣΙΤΕΧΝΙΑΣ (ΠΑΤΕΝΤΕΣ)

Απελευθερώστε τα εμβόλια!

του Κριστιάν Σαβανιέ

ALTER ÉCO, 12 Μαΐου 2021

Τόσο οι φαρμακευτικές εταιρείες όσο και η Ευρωπαϊκή Ένωση διαφωνούν με την πρωτοβουλία των ΗΠΑ για αναστολή των διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας (πατεντών) στα εμβόλια αντι-COVID-19, αλλά τα επιχειρήματα που προβάλλουν δεν ευσταθούν.

«Η κυβέρνηση πιστεύει ακράδαντα στην προστασία που παρέχουν τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας, αλλά για να βάλει ένα τέλος σ’ αυτή την πανδημία υποστηρίζει την προσωρινή παύση αυτών των προστατευτικών μέτρων για τα εμβόλια COVID-19».

Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι η μικρή αυτή φράση που είπε στις 5 Μαΐου  η Κάθριν Τάι, υπουργός Διεθνούς Εμπορίου του Τζο Μπάιντεν, έπεσε σαν βόμβα! Όπως ήταν αναμενόμενο, οι φαρμακευτικές εταιρείες άρχισαν να ουρλιάζουν ότι πρόκειται για σκάνδαλο. Όλως παραδόξως και μερικοί Ευρωπαίοι ηγέτες, από την Άνγκελα Μέρκελ μέχρι τον Εμμανουέλ Μακρόν, έκαναν παρεμφερείς δηλώσεις τις επόμενες μέρες στην άτυπη διάσκεψη των αρχηγών κρατών στις 7 και 8 Μαΐου.

Ο Σαρλ Μισέλ, πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, συνόψισε ως εξής την άποψη της Ευρωπαϊκής Ένωσης: «Δεν πιστεύουμε ότι η αναστολή των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας αποτελεί μαγικό ραβδί, αλλά είμαστε έτοιμοι να διαπραγματευτούμε μόλις μπει στο τραπέζι κάποια συγκεκριμένη πρόταση». Είναι προφανές ότι πρόκειται για μια πολύ χλιαρή δήλωση...

Συμφωνία ως προς το πρόβλημα

Κανείς δεν αμφισβητεί ότι η σημερινή οργάνωση των εμβολιασμών σε παγκόσμια κλίμακα πάσχει σοβαρά από άποψη δικαιοσύνης. Οι κυβερνήσεις σ’ ολόκληρο τον πλανήτη έχουν ήδη αγοράσει 8,9 δισεκατομμύρια δόσεις εμβολίων, αλλά οι φτωχές χώρες (οι φτωχότερες και οι μεσαίες χώρες χαμηλού εισοδήματος) θα λάβουν το 28% των συνολικών δόσεων, παρ’ όλο που αντιπροσωπεύουν το 50% του παγκόσμιου πληθυσμού. Αλλά και πάλι, τα γενικά αυτά στατιστικά στοιχεία κρύβουν πολύ μεγάλες ανισότητες. Ο Καναδάς θα έχει 10 δόσεις ανά κάτοικο, οι Ηνωμένες Πολιτείες 8 δόσεις, η Ευρωπαϊκή Ένωση 4,7 δόσεις.

Είναι κατανοητό ότι πρέπει να παραγγελθούν περισσότερες από τρεις δόσεις ανά άτομο, λόγω της αβεβαιότητας που υπάρχει για τη διαθεσιμότητα και την αποτελεσματικότητα των εμβολίων και την ανάγκη για μια πρόσθετη δόση που προδιαγράφεται για το 2022. Αυτό ωστόσο θα επιτευχθεί με αντίτιμο μια τεράστια ανισορροπία: στη Νότια Αφρική υπάρχουν 0,7 δόσεις ανά κάτοικο και 0,01 δόσεις στη Σενεγάλη.

Οι επιδημιολόγοι μάς εξήγησαν εδώ και πολλούς μήνες ότι όσο ο ιός κυκλοφορεί σε κάποιες χώρες του πλανήτη, μπορεί να επανέλθει και να επιβάλει περαιτέρω κλείσιμο των οικονομιών. Η διανομή των εμβολίων σ’ όλες τις χώρες του κόσμου αποτελεί ηθική, υγειονομική και οικονομική επιταγή. Αλλά πώς μπορεί να επιτευχθεί;

Η λύση που προτείνει ο Τζο Μπάιντεν είναι να αρθεί προσωρινά η πνευματική ιδιοκτησία των εμβολίων, έτσι ώστε ο καθένας που μπορεί να τα παράγει οπουδήποτε στον κόσμο να το κάνει, χωρίς να χρειάζεται να πληρώσει τίποτα και χωρίς τον φόβο ότι θα αντιμετωπίσει χρονοβόρες και δαπανηρές αγωγές από την πλευρά των φαρμακευτικών εταιρειών.

Οι Ευρωπαίοι ενοχλήθηκαν από την πρόταση αυτή. Ο γάλλος πρόεδρος Εμμανουέλ Μακρόν υποστηρίζει ότι αν ο κόσμος δεν έχει εμβόλια, γι’  αυτό φταίνε πρωτίστως οι «Αγγλοσάξονες» (βάζει τους Αμερικανούς και τους Βρετανούς στο ίδιο τσουβάλι), που αρνούνται να εξάγουν εμβόλια και τα συστατικά που απαιτούνται για την παραγωγή τους. «Σήμερα, το 100% των εμβολίων που παράγονται στις ΗΠΑ προορίζεται για την αμερικανική αγορά», υποστηρίζει ο γάλλος πρόεδρος. Κι έχει δίκιο.

Αλλά με ποιον τρόπο θα γίνει αυτή η άρση; Ουδείς γνωρίζει. Οι Ηνωμένες Πολιτείες έθεσαν το θέμα στο τραπέζι κι αυτό θα γίνει τώρα αντικείμενο διαπραγματεύσεων στο πλαίσιο του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου (ΠΟΕ). Αλλά η αρχή που έχει τεθεί είναι καθοριστικής σημασίας: τα εμβόλια είναι ένα παγκόσμιο δημόσιο αγαθό, του οποίου η διαθέσιμη ποσότητα και άρα η τιμή, δεν είναι δυνατόν να αφεθούν στη διακριτική ευχέρεια τριών ή τεσσάρων ιδιωτικών φαρμακευτικών εταιρειών έως ότου τελειώσει η πανδημία.

Μετά την ανακοίνωση της αμερικανικής κυβέρνησης, ο διευθύνων σύμβουλος της Moderna Στεφάν Μπανσέλ δήλωσε ότι η πρωτοβουλία αυτή «δεν τον έκανε να χάσει τον ύπνο του». Για ποιο λόγο; Επειδή κατά την άποψή του, όπως και κατά την άποψη του Αλβέρτου Μπουρλά, του αφεντικού της Pfizer, η απελευθέρωση των διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας (πατεντών) δεν θα οδηγήσει στην παραγωγή περισσότερων δόσεων εμβολίου. Διότι ο κόσμος στερείται παραγωγικής ικανότητας, πρώτων υλών, εξειδικευμένου προσωπικού και τεχνογνωσίας. Δεν είναι το παν να έχεις τη συνταγή ενός μεγάλου σεφ.  Αν δεν έχεις κουζίνα, αν δεν μπορείς να αγοράσεις τα υλικά και αν δεν έχεις την απαιτούμενη ικανότητα, δεν μπορείς να πετύχεις το πιάτο της συνταγής!

Αδύνατον; Κι όμως έχει ήδη συμβεί!

Τα επιχειρήματα αυτά δεν προκαλούν έκπληξη. Ωστόσο αυτό που θεωρούν αδύνατον… είναι ακριβώς αυτό που έχουν ήδη κάνει τόσο η Moderna, όσο και η Pfizer!

Το καλοκαίρι του 2020, η Moderna ήταν ακόμη μια μικρή επιχείρηση χωρίς παραγωγική ικανότητα. Στράφηκε τότε στην ελβετική εταιρεία υγειονομικού υλικού Lonza, που μετέτρεψε δύο από τα εργοστάσιά της σε γραμμή παραγωγής «αγγελιοφόρου» (m)RNA χάρη στη μεταφορά της νέας αυτής τεχνολογίας που πήρε από τη Moderna. Δύο μήνες αργότερα –ναι, δύο μόλις μήνες!- βγήκαν οι πρώτες δόσεις και μέχρι το τέλος Δεκεμβρίου είχαν παραχθεί 20 εκατομμύρια δόσεις. Από την πλευρά της η Pfizer μετέτρεψε μια γραμμή παραγωγής της Novartis σε γραμμή παραγωγής εμβολίων COVID-19 σε επτά μόλις μήνες.

Μήπως όμως μετά την αρχική αυτή προσπάθεια οι φαρμακευτικές εταιρείες έχουν αποφασίσει να περιορίσουν τις παραγόμενες  ποσότητες προκειμένου να διατηρήσουν τις τιμές σε υψηλά επίπεδα; Γιατί όπως φαίνεται από τη δημοσιοποίηση των πρώτων ισολογισμών τους -που ανέλυσε η Oxfam International- η Pfizer, η Johnson & Johnson και η AstraZeneca έχουν διαθέσει 26 δισεκατομμύρια δολάρια για πληρωμές μερισμάτων και για επαναγορά μετοχών τους (1). Κάποια από τα χρήματα αυτά μπορούσαν κάλλιστα να τα επενδύσουν σε νέες παραγωγικές μονάδες.

Χωρίς τη δαμόκλειο σπάθη των διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας (πατεντών), θα μπορούσαμε να αποκτήσουμε παραγωγικές εγκαταστάσεις έτοιμες να λειτουργήσουν από τον επόμενο Οκτώβριο

Αφού δεν το έκαναν, άλλοι θα μπορούσαν να το κάνουν στη θέση τους. Άραγε δεν υπάρχουν άλλα εργοστάσια στον κόσμο που θα μπορούσαν να μετατραπούν σε παραγωγούς εμβολίων, αν οι φαρμακευτικές αυτές εταιρείες τούς μεταβίβαζαν τη σχετική τεχνογνωσία; Ακόμα κι αν όλες οι υπάρχουσες μονάδες παραγωγής αποδειχθούν ακατάλληλες, οι ειδήμονες της αμερικανικής Μη Κυβερνητικής Οργάνωσης PrEP4ALL αποδεικνύουν ότι μπορούμε σε λιγότερο από τρεις μήνες να κατασκευάσουμε -συγγνώμη για τις τεχνικές λεπτομέρειες- υπεραποστειρωμένες μονάδες παραγωγής τύπου ISO Class 7, ταξινομημένες C από την Ευρωπαϊκή Ένωση, για να αποφύγουμε τους κινδύνους μόλυνσης. Και για μέγιστη προστασία, αρθρωτές μονάδες ISO Class 5, ταξινομημένες A, σε λιγότερο από έξι μήνες (2). Χωρίς τη δαμόκλειο σπάθη των διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας (πατεντών), αυτό σημαίνει  παραγωγικές εγκαταστάσεις έτοιμες να λειτουργήσουν από τον επόμενο Οκτώβριο.

Μήπως όμως δεν υπάρχουν οι απαραίτητες πρώτες ύλες; Οι ίδιοι ειδήμονες απαντούν πως a priori υπάρχουν. Άλλωστε αυτό άφησε να εννοηθεί και ο Εμμανουέλ Μακρόν, επισημαίνοντας ότι τα συστατικά αυτά είναι διαθέσιμα στις Ηνωμένες Πολιτείες. Σε περίπτωση ανάγκης μπορεί κανείς να βρει τις απαραίτητες πρώτες ύλες σ’ άλλα προϊόντα. Το ελάχιστο που απαιτείται στον τομέα αυτό είναι να έχουμε μια αξιόπιστη και διαφανή καταγραφή των αποθεμάτων.

Ακόμα κι αν έχουμε τη δυνατότητα να παράγουμε, πρέπει να ξέρουμε πώς να παράγουμε, απαντούν οι φαρμακευτικές εταιρείες, κι αυτό είναι πολύ δύσκολο, επειδή είναι πολύ περίπλοκο. Η αμερικανίδα καθηγήτρια της Νομικής Σχολής του Γέιλ, Έιμι Καπτσίνσκι, υπενθυμίζει ότι χρησιμοποίησαν το ίδιο ακριβώς επιχείρημα, που αποδείχθηκε εσφαλμένο, όταν ανακαλύφθηκαν τα αντιρετροϊκά φάρμακα που καθιστούσαν δυνατή την καταπολέμηση του AIDS… (3). Ο ερευνητής Κρίστοφερ Γκάρισον παραπέμπει σ’ ένα παλαιότερο παράδειγμα που αποδεικνύει το ίδιο πράγμα: κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, όταν χρησιμοποιήθηκε ένα παρόμοιο επιχείρημα για την παραγωγή πενικιλίνης, η αμερικανική κυβέρνηση επέβαλε την κοινή χρήση της σχετικής τεχνογνωσίας (4). Εκτός από τις συνταγές τους, οι φαρμακευτικές εταιρείες οφείλουν να μοιράζονται έμπρακτα και την τεχνογνωσία τους.

Φρένο στην καινοτομία;

Υπάρχει όμως κι ένα πιο δομικό επιχείρημα. Η απελευθέρωση των εμβολίων από κάθε δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας σκοτώνει –λέει-  το κίνητρο για καινοτομία. Πρέπει ωστόσο να έχουν πολύ μεγάλο θράσος οι φαρμακευτικές εταιρείες για να προβάλλουν έναν τέτοιο ισχυρισμό!

Η Moderna κυκλοφόρησε ένα πρώτο εμβόλιο μέσα σε έξι μόλις βδομάδες. Αλλά πώς; Μ’ ένα κλικ, ξεκινώντας από μηδενική βάση; Όχι βέβαια. Η έρευνα που διεξάγεται στα αμερικανικά δημόσια πανεπιστήμια αποτελεί τη βάση των τεχνολογικά υπέρτερων αυτών εμβολίων, για τους εξής δύο λόγους:

Πρώτον, το «αγγελιοφόρο» (m)RNA ήταν μια καινοτομία του πανεπιστημίου της Πενσυλβάνια, που ανέθεσε σε μια βιοτεχνολογική εταιρεία του Γουισκόνσιν να αξιοποιήσει το δίπλωμα ευρεσιτεχνίας, με τη BioNTech και τη Moderna να πληρώνουν μόνο 75 εκατομμύρια δολάρια η καθεμιά για το δικαίωμα χρήσης αυτής της καινοτομίας.

Δεύτερον, η καινοτομία που συνδέεται με τη διάσημη πρωτεΐνη «spike», η οποία επιτρέπει στα εμβόλια να είναι αποτελεσματικά, προέρχεται από μελέτες του Πανεπιστημίου του Τέξας και των Εθνικών Ινστιτούτων Υγείας των ΗΠΑ (NIH). Μια δωρεάν δημόσια έρευνα, με άδεια χρήσης που εκδόθηκε πριν από λίγες βδομάδες, για την οποία φαίνεται να έχει πληρώσει μόνον η Pfizer και όχι η Moderna, που δεν τακτοποίησε την οικονομική αυτή εκκρεμότητα, σύμφωνα με την  Έιμι Καπτσίνσκι.

Η υγειονομική αυτή καινοτομία προέρχεται από τον δημόσιο τομέα. Υπ’ αυτή την έννοια, τα επιτεύγματα της Moderna πληρώθηκαν με δημόσιο χρήμα. Η Pfizer όμως δεν δέχτηκε δημόσιο χρήμα, έτσι δεν είναι; Ναι, αλλά οι προ-παραγγελίες των 6 δισεκατομμυρίων εμβολίων που πήρε από την αμερικανική κυβέρνηση, για να μην αναφέρουμε και τις προ-παραγγελίες από άλλες κυβερνήσεις, της εξασφάλισαν μια επιχειρηματική δραστηριότητα χωρίς κίνδυνο. Αλλά όχι και χωρίς κέρδη. Σύμφωνα με μελέτη ειδικών του Imperial College, το κόστος παραγωγής ενός εμβολίου mRNA κυμαίνεται μεταξύ 60 σεντς και 2 δολαρίων. Αλλά όπως μάθαμε στις 10 Μαΐου του περασμένου έτους, η Pfizer έχει δεσμευτεί να παράσχει δόσεις του εμβολίου της στην Ευρωπαϊκή Ένωση στην τιμή των 19,50 ευρώ... Τα κέρδη πάνω από την υγεία. Και χωρίς να τα μοιραζόμαστε.

(1) Oxfam International, «Pharmaceutical Giants shell out Billions to Shareholders as World confronts Vaccine Apartheid», 22 avril 2021 (βλ. εδώ).

(2) PrEP4All, «Hit Hard, Hit Fast, Hit Globally. A model for Global Vaccine Access», 19 mars 2021 (βλ. εδώ).

(3) Amy Kapczynski, «How to vaccinate the World, part 1 & 2», LPE Project, 30 avril et 4 mai 2021 (βλ. εδώ κι εδώ).

Πηγή: ALTERNATIVES ECONOMIQUES

Μετάφραση: Γιώργος Δουράκης