Ο Ντόναλντ Σασούν υπήρξε μαθητής και συνεργάτης του Ερικ Χομπσμπάουμ και σήμερα είναι ομότιμος καθηγητής Συγκριτικής Ευρωπαϊκής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Queen Mary του Λονδίνου. Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα από το βιβλίο του «The Anxious Triumph. A Global History of Capitalism 1860-1914» (Penguin 2021)

Στη βαθμιαία οικονομική ολοκλήρωση του κόσμου, τη λεγόμενη παγκοσμιοποίηση, αντιστοιχεί ο καπιταλισμός της αγοράς, ένα σύστημα που φαίνεται να μην έχει πλέον ανάγκη υπεράσπισης. Στη Δύση κανείς δεν φαίνεται να αντιτάσσεται στην οικουμενική του σαγήνη. Στις αναδυόμενες οικονομίες η συζήτηση επικεντρώνεται στο ερώτημα ποιος τύπος καπιταλισμού θα πρέπει να επικρατήσει. Ο ισλαμικός φονταμενταλισμός, ο μεγάλος εχθρός, λίγα έχει να πει για τα οικονομικά ζητήματα. Στη Δύση είμαστε πλουσιότεροι από όσο ποτέ άλλοτε, αλλά υπάρχει λιγότερη ισότητα ιδίως στις τελευταίες δεκαετίες. Το παλιό όνειρο της Αριστεράς (η ισότητα) έχει εγκαταλειφθεί. Ολοι φαίνεται να αποδέχονται ότι οι τωρινές οικονομικές διευθετήσεις της κοινωνίας είναι οι μοναδικές δυνατές. Ο καπιταλισμός λειτουργεί.

Είναι αλήθεια ότι είναι ακόμα πολλοί εκείνοι που ζουν μέσα στην ένδεια και την αθλιότητα. Στη Δύση όμως αυτοί είναι μια μειονότητα. Δεν απειλούν το σύστημα. Η περιστασιακή εξέγερση, η έκρηξη λαϊκής οργής, η βία που αυξάνεται ασυνήθιστα, είναι σχεδόν μια αναγνώριση ότι ο καπιταλισμός δεν πρέπει να αντιμετωπίζει κάποιο σοβαρό πολιτικό πρόβλημα. Κάποτε νόμιζαν ότι οι κολασμένοι της γης θα εξεγείρονταν εναντίον του συστήματος. Στην πραγματικότητα αυτοί ήταν απογοητευμένοι επειδή βρίσκονταν έξω από το σύστημα. Οσοι δεν ανήκουν στον μαγεμένο κόσμο του καταναλωτικού πολιτισμού χτυπούν την πόρτα του με ένα πρωτόγνωρο μεταναστευτικό κύμα. Σήμερα, ο μεγάλος πλούτος που έχουν συσσωρεύσει οι οικονομικές ελίτ προκαλεί φθόνο και σκάνδαλο, αλλά οι θεραπείες που προτείνονται (να τις φορολογήσουμε, να τις ελέγξουμε, να τις διαπομπεύσουμε) δεν θέτουν υπό αμφισβήτηση την ισχύ του καπιταλισμού, αλλά είναι μόνον ένα από τα λιγότερο επιθυμητά του αποτελέσματα.

Οι καπιταλιστές δεν ελέγχουν τον καπιταλισμό. Είναι και οι ίδιοι δέσμιοι ενός συνόλου κοινωνικών σχέσεων...

Οι καταπιεζόμενοι και οι εκμεταλλευόμενοι είναι μακριά, σε μακρινές χώρες. Στο «Κεφάλαιο» ο Μαρξ, φορτισμένος από αγανάκτηση, αναφέρει την είδηση του θανάτου από εξάντληση της Mary Anne Walkley, μιας εικοσάχρονης μοδιστρούλας που εργαζόταν κατά μέσο όρο 16 ώρες χωρίς διακοπή. Ηταν το 1863, όταν η Mary Anne και οι δύστυχοι σύντροφοί της εργάζονταν σε λίγη απόσταση από τους καταναλωτές των προϊόντων τους, στην απόσταση μεταξύ Σόχο και Μέιφερ. Εκατόν πενήντα χρόνια μετά, οι Mary Anne αυτού του κόσμου υπάρχουν ακόμα, αλλά ζουν μακριά από την αιτία της εξαθλίωσής τους. Ο εκδημοκρατισμός της κατανάλωσης είναι αυτός που επισφράγισε τη νίκη του καπιταλισμού. Ορισμένες κομμουνιστικές οικονομίες κατόρθωσαν να εκβιομηχανιστούν, αλλά καμιά από αυτές δεν κατόρθωσε να φτάσει στη μέγιστη κατάκτηση του σύγχρονου καπιταλισμού: την καταναλωτική κοινωνία.

Στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, λίγοι προέβλεπαν έναν τόσο σαφή θρίαμβο του καπιταλισμού. Και αυτό προκαλούσε μιαν αξιοσημείωτη ανησυχία ακόμα και στην ευημερούσα Αγγλία· και όχι μόνο μεταξύ των καταπιεζόμενων εργαζόμενων και των αγροτών, που απειλούνταν από τις αλλαγές, αλλά και μεταξύ των μεσαίων τάξεων οι οποίες φοβούνταν τα πάντα: την εξέγερση, την οικονομική αβεβαιότητα, τους Εβραίους και Ιρλανδούς μετανάστες, τη χολέρα και την ευλογιά, και κυρίως τους φτωχούς. Η βιομηχανική επανάσταση, που διαδιδόταν σε όλη την Ευρώπη, έφερνε μια πρωτόγνωρη ανατροπή της κοινωνικής δομής. Η συζήτηση μεταξύ των πολιτικών ελίτ της εποχής αναπτυσσόταν σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο: από τη μια μεριά την αναγνώριση του ότι η εκβιομηχάνιση ήταν αναπόφευκτη και επιθυμητή και από την άλλη τον φόβο ότι θα μπορούσε να αποσταθεροποιήσει το σύστημα. Κάθε ελίτ είχε τη δική της ερμηνεία του καπιταλισμού.

Οι φιλελεύθερες ελίτ τον ενστερνίζονταν με ενθουσιασμό ως αυτοσκοπό. Είχε σαρώσει τα φεουδαλικά κατάλοιπα, τα προνόμια της αριστοκρατίας και του κλήρου, είχε απελευθερώσει την επιχειρηματικότητα, είχε ενισχύσει το έθνος και προωθήσει την πρόοδο και την επιστήμη. Οι σοσιαλιστικές ελίτ, όπως και οι φιλελεύθερες, αποδέχονταν το αναπόφευκτο του καπιταλισμού, την προοδευτική του δύναμη και εγκωμίαζαν τη συστηματική καταστροφή της αγροτικής ζωής, με τις δεισιδαιμονίες της και τις μύχιες θρησκευτικές πεποιθήσεις της. Γι’ αυτές ωστόσο ο καπιταλισμός ήταν ο προθάλαμος της κοινωνίας του μέλλοντος, μιας κοινωνίας χωρίς τάξεις και προνόμια. Οι σοσιαλιστές μάχονταν για τις κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, για την επέκταση της δημοκρατίας, για τη μείωση του εργάσιμου χρόνου.

Οσο περισσότερο όμως ικανοποιούνταν αυτές οι διεκδικήσεις τόσο περισσότερο υποφερτό γινόταν το σύστημα. Παράδοξα, οι σοσιαλιστές, μεταρρυθμίζοντας τον καπιταλισμό, θα συμβάλλουν στη σταθεροποίησή του. Προς τα τέλη του 19ου αιώνα, τα πολυάριθμα κράτη που ήθελαν να φτάσουν τη χώρα της πρωτοπορίας, δηλαδή τη Μεγάλη Βρετανία, δεν είχαν άλλη επιλογή από το να ενισχύσουν το κράτος. Χωρίς ισχυρό κράτος δεν μπορούσε να υπάρξει ανάπτυξη. Την ιδέα ότι η ανάπτυξη έπρεπε να αφεθεί στους επιχειρηματίες δεν την έπαιρναν στα σοβαρά. Οι καπιταλιστές χρειαζόταν συχνά να επινοηθούν, να τροφοδοτηθούν και να προστατευτούν. Πέρασε πάνω από ένας αιώνας και ο καπιταλισμός αναπτύχθηκε, έγινε παγκόσμιος και τώρα θέλει να απελευθερωθεί από τον εναγκαλισμό του κράτους, εκείνου του κράτους που τον θεμελίωσε. Επειδή ο καπιταλισμός έχει ισχυρές αναρχικές τάσεις, η τιθάσευσή του είναι θεμελιώδης για τη διάσωσή του.

Οι καπιταλιστές δεν ελέγχουν τον καπιταλισμό. Είναι και οι ίδιοι (έτσι σκέφτονταν τόσο ο Ανταμ Σμιθ όσο και ο Καρλ Μαρξ) δέσμιοι ενός συνόλου κοινωνικών σχέσεων, στις οποίες καθένας προσπαθεί να βελτιώσει τη δική του οικονομική θέση, παραγνωρίζοντας αυτό που θα συμβεί στους άλλους ή στο μέλλον. Σήμερα ο καπιταλισμός πρέπει να αντιμετωπίσει ένα νέο πρόβλημα: όχι πλέον την ταξική πάλη ή τις επαναστατικές επιδιώξεις των κολασμένων της γης, αλλά τα οικολογικά όρια της ανάπτυξης. Παράδοξα, η ενίσχυση της δημοκρατίας είναι ένα εμπόδιο. Δεν θα ήταν ρεαλιστικό να περιμένουμε ότι οι Κινέζοι και οι Ινδοί, που αποβλέπουν στην απόλαυση ενός δυτικού τρόπου ζωής, θα επανέρχονταν ειρηνικά στη σπαρτιατική κατανάλωση του χθες. Με δυο λόγια, μπορεί ο καπιταλισμός να συνεχίσει τη θριαμβευτική και παγκόσμια πορεία του χωρίς να βλάψει ανεπανόρθωτα τον πλανήτη; Αυτό είναι το πιο σημαντικό ερώτημα, που γεννάει την ίδια αγωνία που συνόδευε πάντα τον καπιταλισμό.

www.efsyn.gr