Ο Εντγκάρ Μορέν για την επερχόμενη καταιγίδα.

Η θρυλική μορφή της γαλλικής Αριστεράς, ο φιλόσοφος και κοινωνιολόγος Εντγκάρ Μορέν, μας προειδοποιεί εδώ και πολλά χρόνια για τους υπαρξιακούς κινδύνους που αντιμετωπίζουμε ως ανθρωπότητα (πυρηνικά, απάνθρωπη τεχνοκρατική κοινωνία, κλιματική κρίση, Ακροδεξιά, νεο-ολοκληρωτισμός ανατολικού τύπου, πανδημία COVID-19).

Το σοκ της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία τον έκανε να ανησυχεί ακόμη περισσότερο και κρούει πλέον τον κώδωνα του κινδύνου όσο πιο δυνατά μπορεί. «Καιρός να ξυπνήσουμε!» είναι ο χαρακτηριστικός τίτλος του τελευταίου του βιβλίου. Να ξυπνήσουμε και να συνειδητοποιήσουμε όλοι τους θανάσιμους κινδύνους που μας απειλούν. Μιλά για το βιβλίο αυτό στην τελευταία συνέντευξη που έδωσε στο ραδιόφωνο του franceinfo. Αναφέρετε σε όλα: στην Ουκρανία, στην άνοδο της Ακροδεξιάς στη Γαλλία, στην ανεπάρκεια της αριστερής διανόησης, στην κλιματική κρίση. Και μας πληροφορεί ανήσυχος ότι έζησε στα νιάτα του μια ανάλογη περίοδο ανεπίτρεπτου εφησυχασμού και αδικαιολόγητης κοινωνικής αδράνειας, τη δεκαετία του ’30, που οδήγησε στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Ο Εντγκάρ Μορέν (το πραγματικό του επώνυμο είναι Ναούμ, οι γονείς του ήταν εβραίοι μετανάστες από τη Θεσσαλονίκη - βλ. εδώ) είναι ένα πραγματικό βιολογικό φαινόμενο. Διανύει ήδη το 101^ο έτος της ηλικίας του και η ενέργεια που διαθέτει είναι ανεξάντλητη. Έχει απίστευτη διαύγεια πνεύματος, εκφραστικό πλούτο, πολιτική οξυδέρκεια, αναλυτική ικανότητα, ουμανιστικό πνεύμα και έλλογο πάθος για τα τεκταινόμενα. Εξακολουθεί να γράφει βιβλία και άρθρα, να δίνει διαλέξεις και συνεντεύξεις στις εφημερίδες, στην τηλεόραση και στο ραδιόφωνο.

Δεν είναι φύσει απαισιόδοξος για να αρέσκεται σε εσχατολογικές αναλύσεις και δεν μιλά σαν προφήτης. Μιλά μετά λόγου γνώσεως, παρατηρώντας και αναλύοντας διεξοδικά τα επικίνδυνα ιδεολογικά ρεύματα της εποχής μας. Καλά θα κάνουν οι δικοί μας αριστεροί να διαβάσουν προσεκτικά αυτά που λέει και να μην εντυπωσιάζονται από τον Μιρσάιμερ και τον Σάντερς. Αν μη τι άλλο, επειδή η προσέγγισή τους στο ουκρανικό είναι αμερικανική. Εμείς χρειαζόμαστε μια ευρωπαϊκή προσέγγιση, γιατί ο πόλεμος αυτός είναι ευρωπαϊκός. Αλλά κι αυτό δεν φτάνει. Εκτός από την ευρωπαϊκή, χρειαζόμαστε και μια ελληνική προσέγγιση, επειδή αντιμετωπίζουμε τις επεκτατικές βλέψεις της Τουρκίας του Ερντογάν.

Μετέφρασα και σας κοινοποιώ πιο κάτω αυτή τη συνέντευξη που έδωσε στο ραδιόφωνο του franceinfo για το νέο του βιβλίο.

Γιώργος Δουράκης

Εντγκάρ Μορέν: «Καιρός να ξυπνήσουμε»!

Πόλεμος στην Ουκρανία, άνοδος αντιδραστικών ιδεών, κλιματική κρίση... Ο φιλόσοφος και κοινωνιολόγος Εντγκάρ Μορέν, με το νέο βιβλίο του Réveillons-nous, κάνει έκκληση προς τις συνειδήσεις να πάψουν επιτέλους «να βιώνουν τα γεγονότα σαν υπνοβάτες». Επαναλαμβάνει την επιτακτική ανάγκη «να σκεφτούμε το μέλλον», την ανάγκη «να αναμένουμε το απρόσμενο για να ξέρουμε πώς θα πορευτούμε σε συνθήκες αβεβαιότητας». Ο Εντγκάρ Μορέν, ο οποίος γιόρτασε τα 100^α του γενέθλια τον Ιούλιο του 2021, δεν αιφνιδιάστηκε από τη ρωσική επίθεση στην Ουκρανία: στη συνέντευξη που παραχώρησε στο franceinfo, μας υπενθυμίζει ότι είχε προειδοποιήσει για τον «κίνδυνο μόλυνσης» από τη ρωσική  προσάρτηση της Κριμαίας το 2014. Επικαλείται, επίσης, με μεγάλη του λύπη, την ιδεολογική ήττα της αριστεράς και την επιτυχία της «αντιδραστικής Γαλλίας». Και στοχάζεται για το δικό του μέλλον και για το μέλλον της ανθρωπότητας.

franceinfo: Το νέο βιβλίο σας Réveillons-nous! μοιάζει με μια παρόμοια έκκληση που έκανε πριν από δώδεκα χρόνια ο στοχαστής και αγωνιστής της αντίστασης Στεφάν Εσέλ με τον βιβλίο του Αγανακτήστε! Θέλετε να μας βγάλετε από τον λήθαργο;

Εντγκάρ Μορέν: Όταν ο Στεφάν Εσέλ έλεγε Αγανακτήστε!, απευθυνόταν σε ανθρώπους που ήταν ήδη ξύπνιοι! Εγώ έχω την εντύπωση ότι βιώνουμε λίγο τα γεγονότα σαν υπνοβάτες. Κάτι παρόμοιο έζησα στα νιάτα μου, τη δεκαετία πριν από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Θέλω να προσπαθήσουμε να δούμε και να καταλάβουμε τι συμβαίνει. Αλλιώς θα υποστούμε τα γεγονότα όπως, δυστυχώς, τα υποστήκαμε και στον πόλεμο εκείνο.

Ήσασταν αντιστασιακός, μαχητής της Αντίστασης, όταν η Γαλλία γνώρισε τον πόλεμο. Και είστε ένας από τους σπάνιους γάλλους διανοούμενους στους οποίους έχει απονεμηθεί ο βαθμός του Διοικητή της Λεγεώνας της Τιμής με στρατιωτική ιδιότητα. Πώς βιώνετε αυτή την επιστροφή του πολέμου στην Ευρώπη;

Φυσικά αισθάνθηκα κάποια έκπληξη, αλλά όχι μεγάλη, δεδομένου ότι σ’ ένα άρθρο που έγραψα στην εφημερίδα Le Monde το 2014, την εποχή της ουκρανικής κρίσης και της απόσχισης των ρωσόφωνων επαρχιών της Κριμαίας, είχα πει: προσοχή, γιατί είναι μια εστία μόλυνσης που μπορεί να έχει καταστροφικές συνέπειες. Και για πολλά χρόνια κάναμε ότι δεν βλέπουμε αυτή τη μεταδοτική ασθένεια. Υπήρχε ένας διαρκής μικρός πόλεμος στην Ουκρανία και βασικά το πραγματικό πρόβλημα ήταν ότι εκτός από τη μοίρα της Ουκρανίας, η οποία ήθελε να είναι δημοκρατική και να ενταχθεί στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η χώρα αυτή ήταν και ένα στοίχημα, μια λεία για δύο υπερδυνάμεις. Για τη Ρωσία του Πούτιν, που ονειρευόταν να την απορροφήσει και να αναβιώσει τη Μεγάλη Ρωσία. Και για τον δυτικό κόσμο, τις Ηνωμένες Πολιτείες, που ονειρεύονταν να την ενσωματώσουν στη Δύση.

Η μεγάλη διαφορά είναι ότι κατά τη διάρκεια αυτής της πολύ έντονης σύγκρουσης, η οποία ωστόσο δεν είχε ακόμα εξελιχθεί σε πόλεμο, ο Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών -την ίδια στιγμή που στα λόγια παρείχε την αμέριστη υποστήριξή του- είπε ότι δεν πρόκειται να εμπλακεί σε πόλεμο. Ήδη λοιπόν από την αρχή υπήρχε μια ανισορροπία. Και έτσι σήμερα βρισκόμαστε σ’ ένα είδος αντίφασης, διότι αφ’ ενός πιστεύουμε ότι η ουκρανική αντίσταση είναι δίκαιη -είναι ένας πατριωτικός πόλεμος- αλλά από την άλλη πιστεύουμε ότι αν εμπλακούμε σ’ αυτή τη σύγκρουση, υπάρχει κίνδυνος να προκαλέσουμε αυτό που ο Ντομινίκ ντε Βιλπέν αποκάλεσε «παγκόσμιο τσουνάμι»: μια βαθμιαία κλιμάκωση, που θα οδηγήσει στην έκρηξη.

Πώς βλέπετε αυτούς τους Ουκρανούς που παίρνουν τα όπλα για να υπερασπιστούν τη χώρα τους ενάντια στους Ρώσους;

Για μένα είναι αντιστασιακοί, που αυτή τη φορά αντιστέκονται με εθνικό στρατό, ενώ εμείς ήμασταν αντιστασιακοί χωρίς στρατό. Νομίζω ότι αυτό είναι πολύ ωραίο, αλλά πιστεύω επίσης ότι δεν μπορούμε να αφεθούμε στη λογική του πολέμου και να επέμβουμε στρατιωτικά. Επομένως αισθάνομαι αυτή την αντίφαση που βιώνουμε όλοι και που πρέπει να αποδεχθούμε συνειδητά.

Οι τρεις αγαπημένοι σας συγγραφείς είναι Ρώσοι: Ο Ντοστογιέφσκι, ο Τολστόι και ο Τσέχωφ. Άραγε σας βοηθούν να κατανοήσετε τον σημερινό πόλεμο;

Όχι τον σημερινό πόλεμο. Με βοηθούν πάνω απ' όλα επειδή κουβαλούν μέσα τους έναν ρωσικό ανθρωπισμό, ο οποίος είναι συγκεκριμένος, σε αντίθεση με τον δυτικό ανθρωπισμό, που είναι κυρίως αφηρημένος. Ο ρωσικός ανθρωπισμός είναι γεμάτος συμπόνια για τον ανθρώπινο πόνο και τη δυστυχία. Κι αυτό που μου δίδαξαν αυτοί οι συγγραφείς πολύ έντονα είναι αυτός ο ανθρωπισμός της συμπόνιας για τον άνθρωπο που υποφέρει. Αλλά όταν ο Τολστόι γράφει το Πόλεμος και Ειρήνη και αναλύει τον ρωσικό αμυντικό πόλεμο εναντίον του Ναπολέοντα, αυτό μας κάνει να σκεφτούμε πολύ περισσότερο την απόπειρα του Χίτλερ να κατακτήσει τη Ρωσία, παρά την προσπάθεια της γιγάντιας Ρωσίας να καταπιεί τη μικρή Ουκρανία.

Σε δύο εβδομάδες θα διεξαχθεί ο πρώτος γύρος των προεδρικών εκλογών και εκδίδετε το βιβλίο σας σ’ αυτή τη συγκυρία. «Η εκστρατεία για τις προεδρικές εκλογές του 2022», γράφετε, «δείχνει σε πόσο μεγάλο βαθμό η αντιδραστική Γαλλία έχει πια ξεπεράσει την ανθρωπιστική Γαλλία». Δε σας εκπλήσσει αυτό;

Είναι μια διαδικασία που δεν έχω πάψει να αναλύω και τώρα διαπιστώνω ότι έχει χειροτερέψει. Οι διαδοχικές κρίσεις που βιώνουμε εδώ και αρκετό καιρό εξηγούν σήμερα αυτή τη μεγάλη ανάπτυξη της αντιδραστικής Γαλλίας. Πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι σ’ όλο τον κόσμο υπάρχει μια κρίση της δημοκρατίας, μια κρίση της προόδου. Για μεγάλο χρονικό διάστημα πιστέψαμε ότι η πρόοδος ήταν σίγουρη -ένα είδος ιστορικού νόμου- και τώρα συνειδητοποιούμε ότι το μέλλον είναι ολοένα και πιο αβέβαιο και ανησυχητικό. Υπάρχει αγωνία για την επερχόμενη κρίση, αλλά υπάρχουν και οι κρίσεις που έχουμε βιώσει: η οικονομική κρίση του 2008 και μετά η πανδημία. Τα άγχη που δημιουργούν όλ’ αυτά, προκαλούν μια οπισθοδρόμηση, ένα κλείσιμο στον εαυτό μας, έναν φόβο, μια επιθυμία να υπερασπιστούμε μια ταυτότητα, η οποία ωστόσο είναι μυθική. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της γαλλικής ταυτότητας, που χρειάστηκε αιώνες για να διαμορφωθεί, είναι ότι έχει ενσωματώσει λαούς που είναι πολύ διαφορετικοί μεταξύ τους -Αλσατούς, Φλαμανδούς, Βρετόνους, Κορσικανούς κτλ.

Λέτε ότι η γαλλική ταυτότητα έχει μυθοποιηθεί, ιδίως από τον Ερίκ Ζεμούρ, τις ιδέες του οποίου θέλετε να καταπολεμήσετε στο βιβλίο σας. Λέτε ότι υιοθετεί τον χειρότερο μύθο του σύγχρονου εθνικισμού: την εθνοτική καθαρότητα.

Υπάρχουν ταυτόχρονα μία και πολλές Γαλλίες. Αυτό το πράγμα το αρνείται εντελώς ο Ζεμούρ. Τον διαψεύδω, υπενθυμίζοντας τι πραγματικά είναι η Γαλλία. Η Γαλλία έχει πολλαπλές ρίζες, αλλά την ίδια στιγμή η πραγματική ιστορική της ρίζα είναι αυτή που δημιουργήθηκε από την Επανάσταση και τη Δημοκρατία.

Πώς εξηγείτε μια μορφή ήττας των αριστερών διανοουμένων και πολιτικών που δεν μπόρεσαν να δώσουν απαντήσεις, που δεν μπόρεσαν να ακουστούν;

Κατ’ αρχάς πρέπει να πούμε ότι υπήρξε κρίση των σοσιαλιστικών ιδεών. Ο σοσιαλισμός είχε μια πολύ καλά αρθρωμένη δική του θεωρία, μια αντίληψη για τον άνθρωπο, τον κόσμο, την ιστορία, την οποία διατύπωσε ο Μαρξ. Και σήμερα η θεωρία αυτή έχει τεράστια κενά.

Υπάρχει μια κρίση της πολιτικής σκέψης γενικά, ιδιαίτερα όμως σ’ αυτό τον χώρο. Οι διανοούμενοι της Αριστεράς δεν ανταποκρίθηκαν στην αποστολή του διανοούμενου, η οποία είναι πολύ σημαντική σήμερα. Και είναι σημαντική γιατί ζούμε σ’ έναν κόσμο ειδημόνων και ειδικών, οι οποίοι απομονωμένοι ο ένας από τον άλλον δεν βλέπουν παρά ένα μικρό μόνο μέρος των προβλημάτων. Και πραγματικά σήμερα υπάρχει αυτή η έλλειψη. Κι αυτοί που στις μέρες μας έχουν το πάνω χέρι είναι οι διανοούμενοι που εκφράζουν την αντιδραστική Γαλλία.

Μιλήσαμε για τον πόλεμο στην Ουκρανία, με φόντο την πυρηνική απειλή. Αφιερώνετε και ένα από τα τέσσερα κεφάλαια του βιβλίου σας στην υπερθέρμανση του πλανήτη. Είναι άραγε δυνατόν, υπ’ αυτές τις συνθήκες, να σκεφτούμε με ηρεμία το μέλλον;

Δεν μπορεί κανείς να είναι ήρεμος μπροστά σ’ ένα τόσο ζοφερό μέλλον. Αυτό που ήθελα να δείξω, ακόμη και πριν από τον πόλεμο στην Ουκρανία, είναι ότι από την εποχή της Χιροσίμα μια Δαμόκλειος σπάθη κρέμεται πάνω από τα κεφάλια όλων των ανθρώπων και ότι αυτό έχει χειροτερέψει με την οικολογική κρίση, η οποία πράγματι απειλεί τη βιόσφαιρα, τον έμβιο κόσμο και τις κοινωνίες μας. Δεν είναι μόνο το κλίμα. Το κλίμα είναι ένα στοιχείο αυτής της γενικής κρίσης και η πανδημία έχει κι αυτή συμβάλει στον παγκόσμιο χαρακτήρα της κρίσης.

Νομίζω ότι έχουμε εισέλθει σε μια νέα περίοδο. Για πρώτη φορά στην ιστορία της η ανθρωπότητα κινδυνεύει με αφανισμό, ίσως όχι ολοκληρωτικό -θα υπάρξουν κάποιοι επιζώντες, όπως στην ταινία Mad Max- αλλά μ’ ένα είδος «επανεκκίνησης» από το μηδέν κάτω από αναμφίβολα φρικτές υγειονομικές συνθήκες. Είναι αυτός ο κίνδυνος, τον οποίο είχα ήδη διαγνώσει ως πιθανό, που ξαφνικά γίνεται επίκαιρος μ’ αυτή την ιστορία του ρωσικού πολέμου.

Κάποιοι στοχαστές προτιμούν να κοιτάζουν το παρελθόν και κάποιοι άλλοι το παρόν. Κι εσείς έχουμε την εντύπωση ότι αυτό που σας αρέσει περισσότερο είναι να σκέφτεστε το μέλλον.

Ναι, αλλά ξέρετε, μπορεί κανείς να σκεφτεί το μέλλον μόνο αν έχει επίγνωση του παρελθόντος και του τι συμβαίνει στο παρόν. Δεν μπορεί κανείς να σκεφτεί το μέλλον εντελώς απομονωμένος. Και σήμερα το μέλλον εξαρτάται από τα μεγάλα αυτά ιδεολογικά ρεύματα που διατρέχουν την ανθρωπότητα και τα οποία είναι απειλητικά και αντιδραστικά. Νομίζω λοιπόν ότι είναι επιτακτική ανάγκη να σκεφτούμε το μέλλον. Για ποιο λόγο; Γιατί μέχρι τώρα πιστεύαμε ότι το μέλλον ήταν ένα είδος ευθείας γραμμής που αναπόφευκτα θα συνεχιζόταν. Πρέπει να σκεφτούμε τα διάφορα σενάρια που έχουμε μπροστά μας. Είναι ανάγκη να είμαστε σε εγρήγορση. Πρέπει να αναμένουμε το απροσδόκητο για να ξέρουμε πώς θα πορευτούμε στις συνθήκες αβεβαιότητας. Υπάρχει μια ολόκληρη σειρά μεταρρυθμίσεων κι ένας τρόπος σκέψης και συμπεριφοράς που μας είναι απαραίτητα σήμερα.

Το γεγονός ότι σκέφτεστε το μέλλον, το μέλλον της ανθρωπότητας, σας αφήνει χρόνο να σκεφτείτε και το δικό σας μέλλον;

Έχω ελάχιστο μέλλον! Ζω έντονα το παρόν, ακριβώς μέσα απ’ όλα τα γεγονότα και προπαντός αυτόν τον πόλεμο στην Ουκρανία. Προσπαθώ να αναλογιστώ το μέλλον, αλλά θα ήθελα να δω λίγο πιο καθαρά. Θα ήθελα να ζήσω λίγο ακόμα για να δω πώς διαμορφώνεται η ανθρώπινη ιστορία. Ζω λοιπόν το δικό μου μέλλον μέρα με την ημέρα. Ζω σε επαγρύπνηση και ενδιαφερόμενος για τον κόσμο και άρα και για το μέλλον του.

https://www.francetvinfo.fr/culture/patrimoine/histoire/guerre-en-ukraine-campagne-presidentielle-crise-climatique-le-regard-d-edgar-morin-sur-l-etat-du-monde_5044906.html