Καθώς οι Αφγανοί εκλέγουν το νέο τους Κοινοβούλιο, η ανάλυση των εγγράφων που δημοσιοποίησε η ιστοσελίδα WikiLeaks εδραιώνει την πεποίθηση ότι η Δύση βρίσκεται σε αδιέξοδο στο Αφγανιστάν. Ωστόσο, το Κογκρέσο ενέκρινε πρόσθετα κονδύλια, 59 δισεκατομμύρια, για τη χρηματοδότηση του πολέμου. Ποσό που ενδέχεται να καταλήγει στη χρηματοδότηση των Ταλιμπάν.

Ο Χατζί Μοχαμάντ Σαχ δεν ήταν τυχερός. Τον περασμένο χρόνο, άρχισε να κατασκευάζει έναν δρόμο στα περίχωρα της Κουντούζ, στο βόρειο Αφγανιστάν: είκοσι πέντε χιλιόμετρα που θα επέτρεπαν στους χωρικούς της περιφέρειας της Τσαχάρ Ντάρα να πουλάνε τα προϊόντα τους στην αγορά της γειτονικής πόλης. Το κόστος του έργου 63.600 ευρώ, με χρηματοδότη την Ασιατική Τράπεζα Ανάπτυξης. Ευθύς μόλις ξεκίνησαν οι εργασίες, ένας Ταλιμπάν εμφανίστηκε στο συμβούλιο των γερόντων της περιοχής και ζήτησε να του καταβληθεί φόρος. Αυτοί του κατέβαλαν το ποσό των 13.900 ευρώ για να μην καταστραφεί ο δρόμος πριν ολοκληρωθεί η κατασκευή του. Υστερα, ήρθε και δεύτερος Ταλιμπάν και τον πλήρωσαν κι αυτόν. Στον τρίτο που εμφανίστηκε με την ίδια απαίτηση εξήγησαν ότι δεν είχαν άλλα χρήματα. Αποτέλεσμα: μια μέρα του Μαρτίου 2010 κι ενώ ο Σαχ επέστρεφε από το μεσημεριανό του γεύμα στην πόλη, βρήκε τους εργάτες του ομήρους ενόπλων, οι οποίοι κατέστρεψαν δέκα μηχανήματα. Οι ζημιές ανήλθαν σε 176.000 ευρώ, κι ακόμα τρέχει να αποζημιωθεί από τις ασφαλιστικές εταιρείες...

Ο Μοχαμάντ Ομάρ, κυβερνήτης της Κουντούζ, δεν είναι βέβαιος για το τι συνέβη ακριβώς· δεν ξέρει αν οι γέροντες δεν πλήρωσαν αρκετά ή αν πλήρωσαν τον σωστό άνθρωπο. Και συμπληρώνει απογοητευμένος: «Οι Ταλιμπάν κάνουν ό,τι θέλουν εδώ, σκοτώνουν, βασανίζουν, εκβιάζουν κατά βούληση». Ο Ομάρ γνωρίζει πόσο εκτεταμένο είναι το δίκτυο εκβιασμών που έχει δημιουργήσει ο ταλιμπάν ομόλογός του, ο «σκιώδης κυβερνήτης» της Κουντούζ. Χάρη στο δίκτυο αυτό εισπράττει ένα ποσοστό από οτιδήποτε κατασκευάζεται στην περιοχή (δρόμοι, γέφυρες, σχολεία, νοσοκομεία... ). Οσο περισσότερο «ανοικοδομείται» το Αφγανιστάν, άλλο τόσο πλουτίζουν οι Ταλιμπάν.

Φρουροί με γενειάδες

Στο ερώτημα πού βρίσκει τα χρήματα ο Μουλά Ομάρ, η απάντηση είναι συχνά μονολεκτική: όπιο. Το οποίο όμως, σύμφωνα με έκθεση που δημοσίευσε στα τέλη του 2009 η Υπηρεσία των Ηνωμένων Εθνών κατά των Ναρκωτικών και του Εγκλήματος (UNODC)(1), αντιπροσωπεύει μόνο το 10-15% των συνολικών εσόδων των Ταλιμπάν (φόροι και λαθρεμπόριο).

«Το μεγαλύτερο μέρος των εσόδων τους το συγκεντρώνουν σε τοπικό επίπεδο», επιβεβαιώνει ο Κερκ Μέιερ υπεύθυνος του Afghan Threat Finance Cell(2) της αμερικανικής πρεσβείας στην Καμπούλ. «Δεν γνωρίζουμε σε ποιον βαθμό αναδιανέμονται τα κέρδη από το όπιο της Χελμάντ(3) στις πιο φτωχές επαρχίες. Αλλού, οι Ταλιμπάν βασίζουν τα έσοδά τους σε εισφορές που συγκεντρώνουν Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις (ΜΚΟ) μαϊμούδες, σε απαγωγές, στο λαθρεμπόριο ξυλείας από κέδρο και μεταλλεύματος χρωμίου που εξορύσσεται στην πακιστανική μεθόριο...».

Ο Αμπντούλ Καντέρ Μοτζαντεντί, 32 ετών, είναι μηχανικός. Είναι ανιψιός του Σιμπγκατουλάχ Μοτζαντεντί, προέδρου της Γερουσίας και πρώτου Προέδρου της Δημοκρατίας μετά την κατάρρευση του κομμουνιστικού καθεστώτος, το 1992. Αυτή την εποχή κατασκευάζει έναν μικρό δρόμο, μήκους επτά χιλιομέτρων, στα βουνά της επαρχίας Λαγκμάν.

Γύρω από τα μηχανήματα είναι ακροβολισμένοι ένοπλοι φρουροί. Υπάρχει, όμως, μια παράξενη λεπτομέρεια: μόνο οι μισοί φορούν στολή. Οι άλλοι μισοί φορούν τις παραδοσιακές κάπες και έχουν μακριές γενειάδες. Για ποιον λόγο; Γιατί τους δεύτερους τους έχουν στείλει οι τοπικοί οπλαρχηγοί των Ταλιμπάν, έναντι αμοιβής 52.000 ευρώ, για όλο το χρονικό διάστημα των εργασιών. «Φτηνά μου κόστισαν», λέει ο Μοτζαντεντί χαμογελώντας. «Αν έπρεπε να πληρώσω εκατό φρουρούς θα μου κόστιζε 16.000 ευρώ μηνιαίως. Οι Ταλιμπάν μου κοστίζουν 8.000 ευρώ τον μήνα και το εργοτάξιο είναι ασφαλές». Ο Μοτζαντεντί δέχτηκε τέσσερις- πέντε επιθέσεις στην αρχή, εδώ και έξι μήνες όμως όλα είναι ήρεμα. Ο κυβερνήτης της επαρχίας είναι πανευτυχής. Οι Αμερικανοί, οι οποίοι χρηματοδοτούν την κατασκευή του δρόμου μέσω μιας Provincial Reconstruction Team (Ομάδα Ανοικοδόμησης της Επαρχίας), ενός στρατιωτικού προγράμματος που έχει στόχο «να κερδίσει τους τοπικούς πληθυσμούς», κάνουν πως δεν καταλαβαίνουν.

Η ασφάλεια των εφοδιοπομπών

Αυτό το μικρό εργοτάξιο στη Λαγκμάν δεν αποτελεί μεμονωμένη περίπτωση. Ο Ουαλί Μοχάμαντ Ρασούλι, πρώην υφυπουργός Δημοσίων Εργων, που εδώ και τέσσερις μήνες έχει αποσυρθεί, υπερασπίζεται αυτό το σύστημα. «Εχω μιλήσει δύο φορές με τον πρόεδρο Χαμίντ Καρζάι, για περισσότερες από δύο ώρες. Αν ολοκληρώσουμε την κατασκευή των δρόμων, θα αυξηθούν η κυκλοφορία και το εμπόριο και, αυτομάτως, η ασφάλεια. Τους Ταλιμπάν τους πληρώνουμε εδώ και καιρό, ας σταματήσει αυτή η υποκρισία!». Για τον εν ενεργεία υπουργό, όπως και για τους ξένους δωρητές, η αναφορά και μόνο της προσφυγής στους Ταλιμπάν είναι ταμπού. Η επίσημη γραμμή συνοψίζεται στη φράση: δεν δίνουμε δεκάρα στους αντάρτες.

Οι κύριοι στόχοι αυτού του εκβιασμού είναι οι Αμερικανοί ή, για την ακρίβεια, οι υπεργολάβοι τους. Κάθε μήνα, έξι έως οκτώ χιλιάδες εφοδιοπομπές μεταφέρουν σε περίπου διακόσιες βάσεις όλα τα απαιτούμενα υλικά για τη διεξαγωγή του πολέμου: πυρομαχικά, καύσιμα, αναλώσιμα γραφείου, χαρτί τουαλέτας, τηλεοπτικές συσκευές(4). Τις περισσότερες αποστολές εφοδίων τις διεκπεραιώνουν ιδιωτικές εταιρείες, στο πλαίσιο ενός συμβολαίου ύψους 2,16 δισεκατομμυρίων δολαρίων (1,6 δισεκατομμύρια ευρώ, δηλαδή το 16,6% του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος του Αφγανιστάν για το έτος 2009), που ονομάζεται «Host Nation Trucking» και υπεγράφη τον Μάρτιο του 2009. Κι ένας αμερικανός αξιωματικός της Διεθνούς Δύναμης για την Ασφάλεια στο Αφγανιστάν (ISAF) διαπιστώνει: «Δεν γνωρίζουμε τις άκρες των υπεργολάβων μας. Ούτε και γνωρίζουμε αν λαδώνουν τους Ταλιμπάν για να διακινούν τα εφόδια με ασφάλεια. (...) Τους πληρώνουμε δισεκατομμύρια δολάρια, και είναι πιθανό κάποια εκατομμύρια να πηγαίνουν στους Ταλιμπάν».

Η Ζαγκούνα Ουαλιζάντα είναι η μόνη γυναίκα που διευθύνει μεταφορική εταιρεία στο Αφγανιστάν. Δέχεται τους πελάτες σε ένα μοβ γραφείο με επίπλωση της δεκαετίας του 1970 και με το πρόσωπο ακάλυπτο. Γνωρίζει ότι οι Αμερικανοί εργάζονται υπό πίεση και δεν αποζημιώνουν για τα φορτηγά που δέχθηκαν επίθεση στο δρόμο. «Ποιος πρέπει να πληρωθεί; Η αστυνομία, οι αντάρτες, οι Ταλιμπάν; Αυτό δεν με ενδιαφέρει. Το σημαντικό είναι να φθάσουν τα φορτηγά στον προορισμό τους». Σε μερικές περιπτώσεις, μάλιστα, η μεταφορά γίνεται χωρίς ένοπλη προστασία. «Για ποιον λόγο να τη χρειαστούμε; Οι Ταλιμπάν φροντίζουν για την ασφάλειά μας».

«Φυσικά και πληρώνουμε τους Ταλιμπάν», παραδέχεται ο Γκουλάμ Αμπάς Αγέν, επικεφαλής της μεγαλύτερης οργάνωσης οδικών μεταφορών. «Μα τον Θεό, πιστέψτε με, είναι καθαρός εκβιασμός. Μερικές εταιρείες ασφάλειας μας ζητούν 2.000 δολάρια για κάθε κοντέινερ και για απόσταση μερικών εκατοντάδων χιλιομέτρων. Πέραν του ποσού αυτού, είναι πάντα πιθανό το μισό φορτίο να βρεθεί στα χέρια των Ταλιμπάν».

Πώς γίνονται οι διαπραγματεύσεις για την εξασφάλιση της απρόσκοπτης διέλευσης; Προφανώς όχι ευθέως. «Ο προϊστάμενός μου δεν θα χαιρόταν αν πήγαινα να διαπραγματευτώ με τους οπλαρχηγούς των Ταλιμπάν της Χελμάντ», λέει ο Χουάν Ντιέγο Γκονσάλες, αμερικανός πρώην στρατιωτικός και διευθυντής της αφγανικής εταιρείας ιδιωτικής ασφάλειας White Eagle (Λευκός Αετός). «Εχουμε μεσάζοντες που στρατολογούν τους φρουρούς επί τόπου. (...) Πολλές φορές είναι ο ίδιος ο αρχηγός της φατρίας ή ο γιος του που έχει την ευθύνη της φύλαξης της εφοδιοπομπής. Κι εμείς ελπίζουμε να μην έχει πολύ στενές σχέσεις με τους Ταλιμπάν». Ισχυρίζεται ότι δουλεύει σε διαδρομές στις οποίες δεν είναι σαφές ποιος έχει την εξουσία: κανένας οπλαρχηγός δεν είναι σε θέση να εγγυηθεί μόνος του την ασφάλεια της μεταφοράς. Πράγμα που του επιτρέπει μια σχετική ελευθερία επιλογής των συνεργατών του. Αλλά, σε άλλες διαδρομές, όπως επισημαίνει ο υπεύθυνος της αυστραλιανών συμφερόντων ιδιωτικής εταιρείας ασφάλειας, Tac Force, «αν πάει κανείς μόνος του θα έχει μεγάλους μπελάδες. Αν δεν έχετε την άδεια του τοπικού οπλαρχηγού, θα πεθάνετε». Κατά τα λεγόμενά του, η Tac Force ακολουθεί πιστά τις οδηγίες του υπουργείου Εσωτερικών σχετικά με το ποιοι είναι οι «καλοί» αφέντες των δρόμων.

Ο πολέμαρχος με το Rolex

Ο ισχυρότερος ανάμεσά τους αυτή την εποχή ονομάζεται Ρουχουλάχ. Ο πολέμαρχος αυτός, που ποτέ του δεν συνάντησε αμερικανό αξιωματούχο, είναι περίπου σαράντα χρόνων. Κάτω από το «σαλβάρ καμίζ», το παραδοσιακό του πανωφόρι, φοράει ένα Rolex, μιλάει με μια παράξενα τσιριχτή φωνή και ελέγχει το μεγαλύτερο μέρος του αυτοκινητόδρομου Νο1, που συνδέει την Καμπούλ με τις περιοχές των Παστούν στα νότια, μέσω της Κανταχάρ. Ο άνθρωπος αυτός συνεργάζεται με τους αδελφούς Ποπάλ, που είναι ξαδέλφια του προέδρου Καρζάι. Στην οδό που ελέγχουν, μια τυπική εφοδιοπομπή αποτελείται από περίπου τριακόσια φορτηγά, συνοδευόμενα από τετρακόσιους έως πεντακόσιους ιδιωτικούς φρουρούς.

Το κόστος της μεταφοράς ενός κοντέινερ στην Κανταχάρ μπορεί να φθάσει μέχρι τα 1.200 ευρώ. Συνολικά, σύμφωνα με πρόσφατη έκθεση της αμερικανικής Βουλής των Αντιπροσώπων(5), «ο αφέντης του δρόμου και οι αγγλόφωνοι εταίροι του εισπράττουν πολλές δεκάδες εκατομμύρια δολάρια ετησίως». Ο Ρουχουλάχ, όπως και οι αδελφοί Ποπάλ, διαψεύδει κατηγορηματικά ότι πληρώνει τους Ταλιμπάν εκεί που δεν μπορεί να διασφαλίσει το πέρασμα με την ισχύ των όπλων. Και προς επίρρωση των ισχυρισμών του, λέει ότι, μόνο τον τελευταίο χρόνο, έχει χάσει τετρακόσιους πενήντα άνδρες.

Πολλές ιδιωτικές επιχειρήσεις ασφάλειας και μεταφορών έχουν κατ' επανάληψη διαμαρτυρηθεί στον αμερικανικό στρατό για τις οικονομικές ζημιές που υφίστανται εξαιτίας της συστηματικής προσφυγής στις υπηρεσίες των κατά τόπους πολεμάρχων, αλλά οι στρατιωτικοί δεν είναι σε θέση να λύσουν το πρόβλημα.

Εντούτοις, οι Ταλιμπάν δεν κερδίζουν τα χρήματά τους μόνο με τα όπλα. Σημαντικά ποσά φθάνουν στα χέρια τους μέσω διακριτικών και ικανών τραπεζιτών, οι οποίοι φροντίζουν για τη διακίνηση των διόλου ευκαταφρόνητων εισφορών από τις χώρες του Περσικού Κόλπου, μέσω Ντουμπάι και Πακιστάν. Κομβικό σημείο είναι η αγορά των σαράφηδων Σεράι Σαχζαντά της Καμπούλ: ένα τριώροφο κτίριο με στοές που καταλήγουν σε μια κεντρική αυλή, ξύλινα ανταλλακτήρια τοποθετημένα ακόμα και καταγής, φορτωμένα με σωρούς από δολάρια, ρουπίες και γιουάν κι ένα πλήθος ανάλογο με αυτό της κεντρικής αγοράς του Παρισιού στις καλές της μέρες.

Το 96% των Αφγανών προτιμούν αυτές τις αγορές από τα υποκαταστήματα των τραπεζών για τις χρηματικές συναλλαγές τους, σύμφωνα με μελέτη της Afghan Threat Finance Cell. Δεν έχουν παρά να σπρώξουν την πόρτα του γραφείου ενός σαράφη (χαουάλα) ανάμεσα στις εκατοντάδες που υπάρχουν: κάτι τρύπες που δεν έχουν καμιά σχέση με την έκταση των δραστηριοτήτων τους, στις οποίες, πέντε- έξι εργαζόμενοι χωμένοι σε δερμάτινους καναπέδες, καταμετρούν κάθε βράδυ τον τζίρο της ημέρας. Τα δίκτυα αυτά χρονολογούνται από τον 8ο αιώνα. Είναι σε θέση να μεταφέρουν μέσα σε λίγες ώρες, στην άλλη άκρη της γης, εκατοντάδες χιλιάδες ευρώ μέσω ενός πράκτορα που συνεργάζεται με τους εκεί σαράφηδες, έναντι μιας συμβολικής προμήθειας. Σύμφωνα με τον Χατζί Νατζιμπουλάχ Ακτάρι, πρόεδρο των σαράφηδων της Καμπούλ, στην αγορά αυτή διακινούνται τέσσερα εκατομμύρια ευρώ ημερησίως. Το σύστημα βασίζεται στην εμπιστοσύνη. Ο καθένας γνωρίζει τον πελάτη του ή τους εγγυητές του.

Σακούλες με χαρτονομίσματα

Από το 2004 το κράτος προσπαθεί να καταγράψει τους σαράφηδες και να έχει κάθε μήνα λεπτομερείς αναφορές για τις δραστηριότητές τους. Ο Ακτάρι, καθισμένος μπροστά σε μια τηλεόραση που παίζει ένα επεισόδιο κινουμένων σχεδίων Τομ και Τζέρι, υπενθυμίζει ότι «δεκάδες μυστικών πρακτόρων περιφέρονται στην αγορά κάθε μέρα» και ρίχνουν μια ματιά στα κιτάπια των σαράφηδων. Αλλά η αντίστοιχη αγορά της Κανταχάρ, στην οποία επίσης γίνεται μεγάλος όγκος συναλλαγών, είναι απρόσιτη στους ελεγκτές ελλείψει ασφάλειας. Και όμως, μέσω αυτού του συστήματος των «χαουάλα» διακινείται ένα σημαντικό μέρος των χρημάτων των Ταλιμπάν.

Η μονάδα ελέγχου των συναλλαγών της Κεντρικής Τράπεζας έχει καταγράψει τη διακίνηση 1,3 δισ. δολαρίων από το 2007, σε νόμισμα της Σαουδικής Αραβίας. Σύμφωνα με τον νεαρό επιχειρηματία Μουσταφά Μασούντι, «το χρήμα εμφανίζεται στις περιοχές των ορεσίβιων φυλών στο Πακιστάν: μπορείτε να μου πείτε ποιος χρειάζεται σαουδικά ρεάλια εκεί πέρα; Από το Πεσαβάρ (βόρειο Πακιστάν) αποστέλλονται μέσω των σαράφηδων στην Καμπούλ, όπου μετατρέπονται σε δολάρια. Τα δολάρια, στη συνέχεια, φυγαδεύονται έξω από την πόλη και τα ρεάλια ξαναφεύγουν προς το Ντουμπάι εντελώς νόμιμα, από το αεροδρόμιο».

Πρέπει να δει κανείς τον στρατηγό Μοχαμάντ Ασίφ Ζαμπάρ Κεέλ, υπεύθυνο ασφάλειας του αεροδρομίου της Καμπούλ, να ωρύεται κατά του νόμου που επιτρέπει σε κάθε ιδιώτη να ταξιδέψει με μερικά εκατομμύρια σε ρευστό στις βαλίτσες του, με την προϋπόθεση ότι θα το έχει δηλώσει. Στο Ντουμπάι, οι αρχές ενδιαφέρονται ακόμα λιγότερο για την προέλευση των χρημάτων μετά την οικονομική κρίση που έπληξε το εμιράτο το 2009. Ενας αμερικανός αξιωματούχος αναφέρει ότι περισσότερα από 1,75 δισ. ευρώ διακινήθηκαν τον περασμένο χρόνο στα Εμιράτα μέσω του αεροδρομίου της Καμπούλ. Μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια: σύμφωνα με τον Μασούντι, καμιά δεκαριά άνθρωποι όλοι κι όλοι, οι περισσότεροι πράκτορες των χαουάλα, πραγματοποιούν τον κύριο όγκο των κινήσεων. Ο στρατηγός Ζαμπάρ μας δείχνει έναν κατάλογο. Τα ονόματα είναι υπογραμμισμένα, τα ποσά εντυπωσιακά: 360 εκατ. ευρώ διακίνησε στο 2009 ο ένας, 69 ένας άλλος...

Το χρήμα αυτό δεν σχετίζεται εξ ολοκλήρου με τους Ταλιμπάν. Μερικά ποσά είναι νόμιμα, άλλα αντιπροσωπεύουν μέρος της διεθνούς βοήθειας που υπεξαιρούν κρατικοί αξιωματούχοι, άλλα είναι προϊόντα του λαθρεμπορίου ναρκωτικών, που δεν το ελέγχουν μονάχα οι αντάρτες. Αυτές οι πλαστικές σακούλες γεμάτες χαρτονομίσματα που ταξιδεύουν στους χώρους αποσκευών των αεροπλάνων της Ariana Afghan Airlines, αποτελούν επίσης δείγματα της αδυναμίας του κράτους να ελέγξει τα οικονομικά του. Τον περασμένο χρόνο, εισπράχθηκαν μόνο 635 εκατομμύρια ευρώ σε τελωνειακούς δασμούς, ενώ η διοίκηση είχε προβλέψει το διπλάσιο ποσό. Ο Σαΐντ Μουμπίν Σαχ, νεαρός υφυπουργός, υπεύθυνος για τα τελωνεία, πλήρης καλών προθέσεων, δεν μπορεί να επισκεφθεί κάποια από τα τελωνεία της μεθορίου και διερωτάται ποιος θα τον προστατεύσει από... την αστυνομία. Κάποιοι αξιωματούχοι ασκούν τα καθήκοντα του τελωνειακού, αλλά για δικό τους λογαριασμό. Στον τελωνειακό σταθμό του Σπιν Μπολντάκ, ο Μουμπίν Σαχ προτιμά την πατρική προστασία ενός τοπικού οπλαρχηγού, που ίσως και να έχει σχέσεις με τους Ταλιμπάν. Μίλησε κανείς για αδιέξοδο;

(1) UNODC, "Addiction, crime and insurgency: the transnational threat of Afghan opium", www.unodc.org. Οκτώβριος 2010.

(2) Σ.τ.Μ.: Συντονιστικό όργανο στρατιωτικών και πολιτικών υπηρεσιών που επιδιώκουν να εξουδετερώσουν τους μηχανισμούς χρηματοδότησης των Ταλιμπάν.

(3) Επαρχία του νοτιοδυτικού Αφγανιστάν όπου καλλιεργούνται μεγάλες εκτάσεις παπαρούνας.

(4) Βλ. Syed Saleem Shahzad, «Afghanistan, Pakistan, l'irruption des neotalibans», Le Monde diplomatique, Οκτώβριος 2008.

(5) «Warlord Inc: Extorsion and corruption along the US supply chain in Afghanistan», Βουλή των Αντιπροσώπων, Ουάσιγκτον, 22 Ιουνίου 2010.