«ΟΙ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΕΣ ΤΩΝ ΑΓΟΡΩΝ ΚΑΙ Η ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΗ ΤΩΝ ΒΕΒΑΙΟΤΗΤΩΝ»

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΑΤΖΗΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ

Καθηγητής Οικονομικής Θεωρίας Δ.Π.Θ.

Οι συνθήκες

Η πτώση της Σοβιετικής Ένωσης, η πτώση του τείχους του Βερολίνου, αλλά και η ασυγκράτητη επιθυμία του διεθνούς τραπεζικού συστήματος και των χρηματοοικονομικών συμφερόντων για μεγαλύτερα κέρδη και για πλήρη αυτονομία και απεξάρτηση από τους κρατικούς ελέγχους, πρόσφεραν τις απαραίτητες προϋποθέσεις για το εγχείρημα της Νέας Τάξης Πραγμάτων (1).

Η ευκαιρία δόθηκε τότε, πριν 23 χρόνια, στα 1989-1990. Ο κινηματικός συντηρητισμός που καλλιεργούνταν ήδη συστηματικά επί χρόνια στα αμερικάνικα και ευρωπαϊκά think tanks (2), απηχώντας μονεταριστικές και νεοφιλελεύθερες αντιλήψεις, έκρινε κατάλληλη τη στιγμή για την αντεπίθεση και την τελική revanche απέναντι στην κάθε μορφή κρατικού ή κοινωνικού παρεμβατισμού.

Χιλιάδες «ειδικοί» χρηματοοικονομολόγοι και γιάπηδες, φερέφωνα μιας δήθεν επαναστατικής συνταγής, υπηρέτες δε πιστοί της ανερχόμενης δύναμης του χρήματος και της καθόλα δήθεν φυσιολογικής συμπεριφοράς των αρπακτικών «αγορών», τέθηκαν επί το έργο. Δίπλα τους εκατοντάδες διεστραμμένοι εγκέφαλοι, μη διστάζοντες ποτέ να προσομοιάσουν την κοινωνία με ζούγκλα, πιστοί στις αντιλήψεις που δέχονταν το φυσικό δίκαιο ως απολύτως συμβατό με τις κοινωνικές συνθήκες, άδραξαν την ευκαιρία για πολιτική, οικονομική επιτυχία και ανέλιξη.

Βάφτισαν την μωροφιλόδοξη πρότασή τους «παγκοσμιοποίηση» και με επιχειρηματολογία και υποσχέσεις που έτερπαν την ακοή των ανυποψίαστων ανθρώπων της καθημερινότητας, επέβαλαν αριστοτεχνικά και με μέθοδο την νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποιητική συνταγή ως αναπόφευκτη και κατέστησαν τις χρηματοοικονομικές «αγορές» δυνάστες των κοινωνιών (3).

Δεν δίστασαν ούτε μπροστά στον πόλεμο (Γιουγκοσλαβία, Αφγανιστάν, Ιράκ κ.λ.π.), κάνοντας δια αυτού του τρόπου τη βία εργαλείο και μέσο για την επίτευξη των σκοπών τους. Πρόβαλαν πανούργα την ασφάλεια ως αγαθό υπέρτερο της ελευθερίας και την κατανάλωση ως το σαφέστερο αποδεικτικό της ευημερίας. Και κατά τρόπο ξεδιάντροπο υπερχρέωσαν τον κόσμο ολόκληρο, τα κράτη, τις κοινωνίες και τα νοικοκυριά, στο βωμό της άκρατης κερδοφορίας τους, της προκλητικής βουλιμίας τους και της απροκάλυπτης κερδοσκοπία τους. Γνώριζαν, ότι όποιος ελέγχει το χρέος των εθνών, ελέγχει την ανθρωπότητα ολόκληρη.

Το χρήμα από μέσο έγινε αυτοσκοπός, θεότητα και αξία υπερέχουσα και η αναδιανομή του εισοδήματος και του πλούτου υπέρ των κατεχόντων έγινε και πάλι Νέα Τάξη Πραγμάτων.

Οι συνθήκες το επέτρεπαν. Το αντίπαλο δέος είχε εκλείψει. Η σοσιαλδημοκρατία υποχωρούσε, βάζοντας άφθονο νερό στο κρασί της. Κατά τρόπο συχνά δυσερμήνευτο, έμελλε δυστυχώς αυτή, να εφαρμόσει ανερυθρίαστα τη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποιητική συνταγή της χρηματοοικονομικής λαίλαπας. Η Ευρώπη συντηριτικοποιούνταν. Και γέμισε ο κόσμος ολόκληρος με «φούσκες» και μηχανισμούς δυσθεώρητους, δύσκολα κατανοητούς από τον απλό νου.

Οι πολίτες στον κόσμο, στην Ευρώπη και βέβαια στην Ελλάδα, βομβαρδίστηκαν με απίθανους νεολογισμούς ανγγλοσαξωνικής προέλευσης, καθώς αγγλοσαξωνική υπήρξε η συνταγή. Ειδικοί τεχνοκράτες φύτρωσαν παντού. Προβλήθηκαν μάλιστα ως το «άλας της γης». Και έψαξαν μάταια και ως αποδείχθηκε αναποτελεσματικά την αλήθεια στις οθόνες των υπολογιστών τους, όντες ανήμποροι, οι αδαείς, να διακρίνουν τον καταρρέοντα πραγματικό κόσμο πίσω από τις οθόνες, τα διαγράμματα, τους αριθμούς και τις λογιστικές πράξεις των ανελέητων και δήθεν αδιαμφισβήτητων υπολογισμών τους. Έκρυψαν μάλιστα και αλλοίωσαν συστηματικά την αλήθεια. Πολλοί εξ αυτών πεπεισμένοι και οι ίδιοι για τον ορθολογισμό τους, μέσα στην ατέλειωτη βουλιμία τους (golden boys) και στην ναρκισσιστική πίστη τους στην αμφιλεγόμενη σήμερα πλέον ευφυΐα τους (4).  

Οι ολιγάρχες

Επί 23 περίπου χρόνια, απομυζώντας λαίμαργα τα πλεονάσματα των λαών, οι ολιγάρχες έζησαν την νεοφιλελεύθερη ουτοπία τους (5), πολεμώντας ως φανατικοί ταλιμπάν ενάντια σε κάθε συλλογικότητα, κράτος, κοινωνία ή ηθική τάξη. Τις όποιες παρεκτροπές, υπερβολές, αδυναμίες ή λάθη των ανωτέρω οντοτήτων τις πολέμησαν με περίσσεια μανία, προκειμένου να επιβάλλουν τον αντικρατισμό, τον ατομικισμό, να καταστρέψουν τα αισθήματα συλλογικότητας και αλληλεγγύης, να αποδυναμώσουν την Πολιτική, την κρατική παρέμβαση και το κράτος κοινωνικής πρόνοιας, να αλλοιώσουν τις αντιστάσεις των λαών δια της συστηματικής αλλοτρίωσής τους και να επιβάλλουν τον φόβο.

Κι έφτιαξαν, ουσιαστικά ανεμπόδιστοι, το απαραίτητο γι’ αυτούς θεσμικό και νομικό πλαίσιο, κι επέβαλαν παγκοσμίως συμβάσεις, συνθήκες και θεσμούς οργανωτικού και άλλου χαρακτήρα που θα προστάτευαν, ως πίστευαν, εσαεί την ύπαρξη και τη συνέχεια της διεστραμμένης νεοφιλελεύθερης συνταγής τους που θα εξασφάλιζε βέβαια την ευδαιμονία και την κυριαρχία τους. Κήρυξαν έτσι, συνειδητά, τον πόλεμο κατά της κοινωνίας, στο βωμό ενός παράδοξου συστήματος που θα μεγιστοποιούσε τα χρηματοοικονομικά τους κέρδη θέτοντας την πραγματική οικονομία σε δεύτερη μοίρα.

Λησμόνησαν όμως, οι αφελείς αυτοί και δήθεν «πεφωτισμένοι», μια βασική αρχή της θεωρίας των πολύπλοκων συστημάτων. Τη βασική αρχή που ορίζει, ότι κάθε σύστημα εξελισσόμενο πολυπλοκοποιείται, αλλά και πολυπλοκοποιούμενο εξελίσσεται και αλλάζει (6). Όπως λησμόνησαν, επίσης, το βασικό νόμο της θερμοδυναμικής οικονομικής, αυτόν της οικονομικής εντροπίας (7), που ορίζει τόσο στην κλασσική, όσο και στη νεότερη μορφή του (θερμοδυναμική της ανισορροπίας), ότι κάθε σύστημα ομοιομορφοποιούμενο οδηγείται σε εντροπιακές φάσεις αυξημένης αταξίας και αποδιοργάνωσης με κίνδυνο την τελική του κατάρρευση ή έστω την αναβολή αυτής, όταν υφίστανται ακόμη περιθώρια και υπάρχουν επαρκείς μηχανισμοί παρέμβασης και διαχείρισης της πολυπλοκότητάς του. Και το ερώτημα τίθεται μπροστά μας αδυσώπητο : Υπάρχουν ;

Η γκρίζα περίοδος

Καθ’ όλη τη διάρκεια της γκρίζας αυτής περιόδου, ο αντίθετος, αντίπαλος, εναλλακτικός ή κριτικός λόγος φιμώθηκε αριστοτεχνικά. Ο κριτικός λόγος καταρρακώθηκε συστηματικά από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, απομονώθηκε και υποτιμήθηκε από στρατιές ολόκληρες «διαμορφωτών της κοινής γνώμης» εξίσου προβληματικών με τα συχνά διαπλεκόμενα συμφέροντα των αφεντικών τους. Η λογική της κριτικής και της ανησυχίας για τα τεκταινόμενα βαφτίστηκε ρομαντική, γραφική, ουτοπική ή παλιομοδίτικη. Τα επίθετα προσδιόρισαν αριστοτεχνικά τα ουσιαστικά. Με μία πάντα εξαίρεση. Η «παγκοσμιοποίηση» χρησιμοποιήθηκε μόνιμα ως ουσιαστικό, χωρίς το προσδιοριστικό του περιεχομένου της επίθετο. Ο στόχος υπήρξε ένας και μοναδικός. Να περάσει στη συνείδηση των ανθρώπων ως μονόδρομος και όχι βέβαια ως «νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση». Η χρήση του επιθέτου «νεοφιλελεύθερη» θα αλλοίωνε τον μονοδρομικό και μονοδιάστατο χαρακτήρα της που τόσο επιθυμητός υπήρξε στο χώρο των μεγάλων πολυεθνικών συμφερόντων.

Η προβληθείσα και επιβληθείσα, παντοιοτρόπως, καταστροφική συνταγή απηχούσε το «ρεαλισμό» της γκρίζας αυτής περιόδου που μετέτρεψε σταδιακά την ευημερία σε εικονικότητα μέσω της συνεχούς υποβάθμισης της πραγματικής οικονομίας και της αποσύνθεσης των εργασιακών σχέσεων και του εργατικού δικαίου.

Η κατάσταση εξελίχθηκε, όπως τούτο ήταν ζητούμενο, μέσα σ’ ένα κλίμα μιας ψευδεπίγραφης, ως αποδείχθηκε, βεβαιότητας. Εξελίχθηκε μέσα σε κλίμα δήθεν επαναστατικών «εκσυγχρονισμών» και απίθανων μεταρρυθμίσεων, συνήθως απολύτως αντι-μεταρρυθμιστικού περιεχομένου (8). Οι κατακτήσεις των κοινωνιών καταργήθηκαν εν μέσω διθυράμβων για το ευρωπαϊκό κεκτημένο και για τα ανθρώπινα δικαιώματα που διαφοροτρόπως και κατά το δοκούν ερμηνεύτηκαν. Περίσσεψε δε ο λόγος περί διαρθρωτικών αλλαγών, δίχως βέβαια καμιά αναφορά για την κατεύθυνση, τον προσανατολισμό και τον τελικό τους αντικειμενικό στόχο. Τα μεγάλα κεφαλαιοκρατικά συμφέροντα προσανατόλιζαν τις περίφημες διαρθρωτικές αλλαγές στην κατεύθυνση της εξυπηρέτησης των ιδίων τους συμφερόντων. Η αποθέωση της συσκότισης της αλήθειας και της πανουργίας του λόγου!

Τα πολυεθνικά μεγαθήρια    

Τελικά, ο συγκεντρωμένος πλούτος κυριάρχησε. Οι χρηματοοικονομικές αγορές των αετονύχηδων και τα τραπεζικά συμφέροντα συνέθλιψαν τις κοινωνίες, αλλά και τη Δημοκρατία. Τα διαπλεκόμενα συμφέροντα κρατικών τεχνοδομών, αγορών και επιχειρήσεων πρυτάνευσαν αλλοιώνοντας την ηθική και αυτών ακόμη των ανθρώπων της απλής καθημερινότητας. Η αλλοτρίωση των κοινωνιών βασίλευσε!

Πολυεθνικά μεγαθήρια έλεγξαν αυταρχικά, τόσο την παραγωγή, όσο και τη διανομή και βέβαια την καινοτομία, προς ίδιο βέβαια αυτών όφελος. Και οι φοιτητές, μετά υπέρμετρου ζήλου, διδάχθηκαν και διδάσκονται ακόμα σήμερα, ας σκεφτούμε γιατί, το περίφημο εισαχθέν στα προγράμματα σπουδών των οικονομικών και άλλων σχολών γνωστικό αντικείμενο «Πολυεθνικές Εταιρίες». Τούτο μάλιστα, όταν άλλα γνωστικά αντικείμενα όπως η Κοινωνιολογία, η Πολιτική Επιστήμη, η Φιλοσοφία της Οικονομίας, η Επιστημολογία των Οικονομικών Επιστημών, η Οικονομική του Περιβάλλοντος, ακόμη και η Ιστορία των Οικονομικών Θεωριών, είτε έχουν παντελώς αποσυρθεί από τα προγράμματα σπουδών είτε έχουν ουσιαστικά υποβαθμιστεί.

Η Νέα Τάξη Πραγμάτων και ο νεοφιλελεύθερος οικονομικός φονταμενταλισμός, παρούσα και παρόν σ’ όλο τους το μεγαλείο! Το στοίχημα για το τέλος της οικονομικής ιστορίας και των ιδεολογιών (9) έπρεπε πάση θυσία να κερδηθεί. Άλλα όμως το μέλλον προοιωνίζονταν, καθώς η Επικούρεια Παρέκκλιση (10) και οι δημιουργικές επιπτώσεις της δεν εννοούν, αιώνες τώρα, να παραιτηθούν από τον ρόλο που τους έταξε η Ιστορία.

Οι μεγάλοι χρηματοοικονομικοί και επιχειρηματικοί όμιλοι, με εφευρετικότητα και οβιδιακές μεταμορφώσεις δεν παρέλειψαν να προβάλλουν και κάποιο δήθεν κοινωνικό πρόσωπο μασκαρεμένο με προσχηματικές πτυχές κοινωνικής ευαισθησίας (βλ. δωρεές, προγράμματα κοινωνικής επιμόρφωσης, υποτροφίες, προσφορές, πολιτισμικές πρωτοβουλίες κ.λ.π.). Και στο βωμό του ανταγωνισμού που ποικιλοτρόπως διαστρεβλώθηκε, τόσο ως έννοια όσο και ως πρακτική (11), θριάμβευσαν παραδόξως οι συγχωνεύσεις και οι εξαγορές επιχειρήσεων αποθεώνοντας το δυσεξέλεγκτο πλέον οικονομικό μέγεθος.

Η τεχνοδομή

Μια ολόκληρη οικονομική τεχνοδομή επέβαλε τελικά τα συμφέροντά της. Χτύπησε ανελέητα το Κράτος και την Πολιτική που προηγούμενα είχε συστηματικά διαβρώσει. Εξουθένωσε τον πολιτικό λόγο, προώθησε τον άκρατο οικονομικισμό και την εμπορευματικοποίηση των πάντων. Αποχαύνωσε την κοινωνία με επικοινωνιακά εφευρήματα απείρου κάλους, όπως, εκπομπές προσβλητικού συχνά για τη νοημοσύνη περιεχομένου, serials μηδενικού προβληματισμού, διαφημίσεις πειθούς μάλλον παρά ενημέρωσης, spots και clips, αλλά και εκτονωτικού περιεχομένου αθλητικά θεάματα με έντονες προεκτάσεις δημιουργίας επικίνδυνων φανατισμών. Όλα τα ανωτέρω υπήρξαν επιστημονικά μελετημένα και εξυπηρέτησαν απόλυτα την κοινωνική αδρανοποίηση, τον ατομικισμό, τον ασυγκράτητο καταναλωτισμό, αλλά και την άμβλυνση των συνειδήσεων. Η συλλογικότητα έχασε το νόημά της. Και δεν έφταναν μόνο αυτά.

Κατάργησε το σύνολο των εργασιακών σχέσεων, σταδιακά, συστηματικά, σε πολλά και καίρια σημεία του κόσμου όπου οι εργαζόμενοι είχαν με αγώνες κατακτήσει και κατοχυρώσει δικαιώματα. Χτυπώντας τους συχνά αδικαιολόγητους συνδικαλιστές, χτύπησε ουσιαστικά τον ίδιο τον Συνδικαλισμό που όμως είναι βασικός θεσμός της Δημοκρατίας. Χτύπησε τους μαζικούς χώρους, όπως τα φοιτητικά κινήματα και άλωσε κι αυτά ακόμη τα Πολιτικά Κόμματα καθιστώντας τα αναξιόπιστα στη συνείδηση των ανθρώπων, όχι βέβαια και χωρίς την ευθύνη πλήθους πολιτικών ανδρών και κομματικών μηχανισμών.

Ονόμασε ευελιξία την κατάργηση των δικαιωμάτων των εργαζομένων. Έφτασε στο σημείο να καταργεί τις Συλλογικές Συμβάσεις στο όνομα ενός ανταγωνισμού αμφισβητήσιμου περιεχομένου. Τον βάφτισαν «ανταγωνισμό δι’ εσωτερικής υποτίμησης» καταρρίπτοντας κάθε είδος οικονομικής επιστήμης πλην της δικής τους απίθανα διαστρεβλωμένης ιδεοληψίας. Κι όλα αυτά, εν μέσω μιας απίστευτης φιλολογίας περί δισεκατομμυρίων ευρώ και δολαρίων, περί CDS, επιτοκίων και δημοσίων χρεών που ουδέποτε άλλοτε άνθισε τόσο. Τούτο δε υπό το κράτος σκληρών πολιτικών αναδιανομής και λιτότητας που έθιξαν βάναυσα τα εισοδήματα των μισθωτών, των συνταξιούχων, των αποταμιευτών και της μεσαίας τάξης (12).

Η κρίση       

Τελικά, όλα οδήγησαν στη σημερινή κρίση του καπιταλιστικού συστήματος, στη κρίση του χρηματοοικονομικού καπιταλισμού. Τα πάντα κλονίσθηκαν συθέμελα το έτος 2008 με επίκεντρο τις ιδιωτικές τραπεζικές αγορές στις Η.Π.Α.. Από εκεί η κρίση διαχύθηκε παντού πλήττοντας τις εθνικές και διεθνείς οικονομικές δομές. Οι λαοί κλήθηκαν να πληρώσουν για να σώσουν, όπως λέχθηκε το μέλλον τους, στην ουσία βέβαια για να σώσουν το σύστημα και τα κατεστημένα συμφέροντά του.

Το σύστημα, μάλιστα, που επέβαλε η φονταμενταλιστική συνταγή της νεοφιλελεύθερης ουτοπίας, στήριξε με πάθος τις λογικές των χρηματοοικονομικών αγορών και των αξιολογικών τους οίκων (απίθανης σκοπιμότητας και άξιοι άμεσης κατάργησης οι τελευταίοι) φαλκιδεύοντας, συχνά απροκάλυπτα και όπου τούτο ήταν δυνατό και τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία. Καθιερώθηκε η λιτότητα για τους αδύνατους, άνθισε η κερδοσκοπία των χρηματοοικονομικών ομίλων, των συλλεκτών της διεθνούς ρευστότητας, έφτασε στα ύψη η ανεργία και η ανθρωπότητα οδηγήθηκε στα αδιέξοδα που βιώνει σήμερα ανίσχυρη προς το παρόν να προχωρήσει στις επιβεβλημένες πλέον υπερβάσεις της.

Οι ευαγγελιστές των αγορών και η Ελλάδα

Κι αν όλα αυτά τα ζοφερά που παραπάνω εκτέθηκαν κι άλλα πολλά που πιθανώς διαφεύγουν κλόνισαν τη Δύση και τον κόσμο ολόκληρο, στην Ελλάδα η κατάσταση εξελίχθηκε κατά τρόπο εκρηκτικό σε όλα τα επίπεδα. Η χώρα μας βίωσε και βιώνει, όχι μόνο μια πρωτόγνωρη οικονομική κατάρρευση , όχι μόνο μια πρωτόγνωρη ψυχρολουσία, αλλά και μια πολιτική και κοινωνική απαξίωση με έντονες αρνητικές επιπτώσεις στα αισθήματα της εθνικής αξιοπρέπειας και υπερηφάνειας των Ελλήνων (13).

Παράλληλα με τις επιπτώσεις της διεθνούς κρίσης που άμεσα δέχθηκε, ως ένας ιδιαίτερα αδύναμος κρίκος, υπέστη και τα αποτελέσματα των δικών της λαθών των οποίων η ερμηνεία εξακολουθεί να είναι αμφιλεγόμενη. Τούτο, βέβαια, γιατί άλλη είναι η ερμηνεία των ισχυρών και άλλη η ερμηνεία των αδυνάτων. Σε πολλά σημεία, η εικόνα, ακόμα σήμερα, δεν είναι απόλυτα σαφής και η ασάφεια έδωσε τη δυνατότητα στους «ευαγγελιστές των αγορών» (14) να μεταχειριστούν τη χώρα ως πειραματόζωο. Και παρά την αποτυχία του πειράματός τους, στο επίπεδο της υπέρβασης της ελληνικής κρίσης, εξακολουθούν να επιμένουν στη συνέχιση της διαδικασίας του, καθώς όντας μεν πεπεισμένοι για την ορθότητα των οικονομικίστικων προσεγγίσεών τους, ανησυχούν εντούτοις για το περίφημο «ντόμινο» που αν πραγματοποιηθεί θα θέσει σε πραγματικό κίνδυνο την ύπαρξη των παγκόσμιων συμφερόντων τους. Βαυκαλιζόμενοι, ότι η κατάσταση βελτιώνεται διεθνώς, εξακολουθούν να εθελοτυφλούν μπροστά στην κρίση του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού.

Η Τραγωδία και το Δράμα

Στην Ελλάδα, σε λίγο χρονικό διάστημα, τα όνειρα χάθηκαν μαζί με τις προοπτικές. Μαζί μ’ αυτά κατέρρευσε και η εναπομείνασα πεποίθηση της εθνικής κυριαρχίας, καθώς σταδιακά συνειδητοποιήθηκε η συρρίκνωση αυτής και η επικυριαρχία των δανειστών της χώρας. Παρά τις προσπάθειες του πανούργου λόγου και τους ποταμούς των αμφιλεγόμενων αναλύσεων των φερέφωνων του παγκοσμιοποιητικού νεοφιλελευθερισμού, ο λαός διαισθάνεται την ξένη εξάρτηση που συνεχώς μεγεθύνεται με οικονομικά μέσα και δεν πείθεται περί του αντιθέτου. Και τα κεφάλια είναι σκυφτά, γιατί όλοι κατανοούν πλέον, πέραν των άλλων, τα εθνικά λάθη του παρελθόντος που στάθηκε αδύνατο να αποφευχθούν για λόγους διαφόρους, μεταξύ των οποίων και η απροθυμία του καθενός ξεχωριστά να αντισταθεί στην ευδιάκριτη, πλην όμως επιμελώς μασκαρεμένη ανοησία.

Στη χώρα που γεννήθηκε η Τραγωδία, χιλιάδες χρόνια πριν, το νόημά της αναβιώνει και πάλι απαράλλακτο. Όπως και η διάκριση αυτής από το νόημα του Δράματος.

Στο Δράμα υπάρχει αβεβαιότητα, όπως και μια σειρά συμπτώσεων που μπορούν να επηρεάσουν την εξέλιξη των δράσεων και να επιβάλουν την τελική κάθαρση. Η Τραγωδία δεν εξαρτάται από τέτοιες επιλογές. Σ’ αυτήν βασιλεύει το αναπόφευκτο (15).

Στην τραγική αυτή περιπέτεια του κόσμου που ως Έλληνες υποχρεούμαστε πλέον να εμπλακούμε και να δράσουμε, παρά τις αυτοκτονίες που μας συγκλονίζουν αυξανόμενες σε αριθμό, τις λοιδορίες που υφιστάμεθα από εταίρους και μη εταίρους, την απαξίωση, τις προσβολές, τις διαταγές που δεχόμαστε και τους αναξιοπρεπείς χλευασμούς των περίφημων ευρωπαίων συμμάχων μας, οφείλουμε να επιλέξουμε ως στήριγμα το Δράμα. Κι όπως φαίνεται, αυτό ενστικτωδώς επιλέγουμε, αποφεύγοντας να αποδεχτούμε την Τραγωδία. Γιατί στον τόπο αυτόν του ήλιου και της θάλασσας γεννιέται πάντοτε η ελπίδα, η ελπίδα που δύσκολα γεμίζει με φως τα σκοτεινά δάση των Φιλανδών και των Γερμανών Νιμπελούγκεν, όπως και τις ψυχές των Ολλανδών Καλβινιστών και των δήθεν φλεγματικών Εγγλέζων που δε θα μας επιτρέπου την είσοδο στη χώρα τους αν τολμήσουμε να βγούμε από την ευρωζώνη, όπως ο πρωθυπουργός τους δήλωσε, μη ανήκων βέβαια ο ίδιος σε αυτήν. Γιατί στον τόπο αυτόν του ήλιου και της θάλασσας γεννιέται πάντοτε η ελπίδα που ενυπάρχει στις αβεβαιότητες και στις συμπτώσεις του Δράματος και όχι βέβαια στο αναπόφευκτο της Τραγωδίας.

Περί ορθού λόγου

Εντούτοις, παρά τις ελπίδες και την επίγνωση του Δράματος που βιώνουμε, υφιστάμεθα κατά κανόνα και προς το παρόν τουλάχιστον υπομονετικά τις πλέον παράδοξες καταστάσεις και εμμονές που οι νεοταξικές δυνάμεις του τόπου, κυρίαρχες ακόμη και προσηλωμένες απόλυτα στις λογικές του νεοφιλελεύθερου δόγματος των επικυρίαρχων δανειστών, επιχειρούν να μας επιβάλλουν. Οι λογικές τους προβάλλονται ως οι αυθεντικές εκφράσεις του ορθού λόγου και της τετράγωνης λογικής. Ποιού, όμως αλήθεια, ορθού λόγου; Του λατινογενούς ορθού λόγου της αξιωματικής λογικής των δήθεν ειδημόνων, ή του ελληνογενούς ορθού λόγου του οποίου η ορθότητα ιστορικά εκπορεύεται και απαιτεί τη σύμφωνη γνώμη και την αποδοχή της Εκκλησίας του Δήμου; Το ερώτημα είναι καίριο και κατεξοχήν Πολιτικό. Σχετίζεται με το νόημα της Δημοκρατίας που βάναυσα πλήττεται σήμερα από την απαράδεκτη λογική των ειδημόνων των «αγορών» που επιθυμούν να βλέπουν αυτές υπεράνω της κοινωνίας.

Τα κουραστικά «κλισέ»

Οι αυτοβαφτισθέντες στην Ελλάδα ως ευρωπαϊστές, οι «Ηρακλειδείς» αυτοί της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που ελάχιστη σχέση έχει με την Ευρωπαϊκή Κοινότητα των Λαών των μεγάλων οραματιστών της Ενωμένης Ευρώπης (Jean Monnet, Robert Schuman, Charles De Guale, Andenauer, Jacques Delors κ.α.), πεπεισμένοι για την ορθότητα των επιλογών τους και με ελαστικές συνειδήσεις σ’ ότι αφορά τις κατά καιρούς εξαγγελθείσες υποσχέσεις τους, τροφοδοτούν τα δελτία μαζικής ενημέρωσης με κατά κόρον επαναλαμβανόμενα κουραστικά «κλισέ». Βαρέθηκε, έτσι, ο απλός Έλληνας πολίτης να ακούει συνεχώς την ίδια συνθηματολογία, όπως π.χ. για «το αναγκαίο τώρα μικρό και ευέλικτο κράτος», για «την αξιοπιστία απέναντι στους εταίρους», για «τη δημοσιονομική προσαρμογή», για «την μεγάλη ανάγκη ανακεφαλαιοποίησης των τραπεζών», για «τις θυσίες του λαού που δεν πρέπει να πάνε χαμένες», για «την επανεκκίνηση της ανάπτυξης», για «την επαναδιαπραγμάτευση και την επιμήκυνση των Μνημονίων», για «την τήρηση των δεσμεύσεων», για «την εσωτερική υποτίμηση», για «τις αναγκαίες και άμεσες ιδιωτικοποιήσεις-αποκρατικοποιήσεις» και τα τόσα άλλα τα θεωρούμενα σωτήρια, συνοδευόμενα μάλιστα και με τα περίφημα «ισοδύναμα», μικρές δόσεις παρηγοριάς για το πικρό ποτήρι που παρήγγειλαν οι σκληροί και άτεγκτοι δανειστές-τραπεζίτες.

Τι ζητούν και τι δε θέλουν

Και ζητούν οι επικυρίαρχοι και οι κυβερνώντες από τον λαό να εντείνει τις προσπάθειές του για νέα παραγωγή, για νέα δημιουργία πλεονάσματος (το παλαιό βλέπετε, εξαφανίσθηκε παντελώς και ως δια μαγείας!), για αύξηση των εξαγωγών, για βελτίωση της παραγωγικότητας, για νέες καινοτόμες ιδέες, για φορολογική συνέπεια, για ανταγωνιστικότητα και ευελιξία, για αγόγγυστες θυσίες και βέβαια, όπερ και σημαντικό, για λήθη του παρελθόντος.

Δεν είναι ώρα, λέγουν, να κοιτάζουμε πίσω! Δεν είναι της στιγμής να ψάχνουμε το παρελθόν! Οι κίνδυνοι για την πατρίδα είναι μεγάλοι και παρόντες! Ας βλέπουμε μόνο μπροστά με ελπίδα στο αύριο, όλοι ενωμένοι! Είμαστε όλοι επιβάτες στο ίδιο πλοίο (παράδοξη σκέψη αυτή)! Η επανεκκίνηση της ανάπτυξης ενδιαφέρει και η σωτηρία των τραπεζών! Δεν είναι ώρα για φιλολογία, ανάλυση και ερμηνεία της κρίσης, για το πώς φτάσαμε έως εδώ! Ας αφήσουμε κατά μέρος το «τις πταίει;»! Σημασία έχει να σταθούμε πρώτα στα πόδια μας και μάλιστα με τη μοιραία αυτή συνταγή που ευθύνεται για το θλιβερό γεγονός ότι χάσαμε τη γη κάτω από τα πόδια μας!

Δίπλα σ’ αυτά, βέβαια, συνεχίζεται η προσπάθεια γενικευμένης κατά το δυνατόν εμπλοκής του λαού στις συνεχώς αποκαλυπτόμενες ευθύνες και ενοχές. Η συνενοχή όλων επιχειρείται να καταστεί κυρίαρχη αντίληψη, κοινός τόπος στη συνείδηση των ανθρώπων. Καλλιεργείται συστηματικά μέσω των media αμβλύνοντας την ενοχή των κυρίως ενόχων. Όλοι μαζί τα φάγαμε, λέγεται και ευρέως κυκλοφορεί, απλοποιώντας τη συνθετότητα του προβλήματος και επαληθεύοντας τους κινδύνους που αναδύονται από το γνωστό, αιώνες τώρα, λάθος περί τη σύνθεση.

Πανούργο σχήμα πρωθύστερο

Τι τραγική ειρωνεία όμως! Το όλο σκεπτικό και οι παραινέσεις τους είναι, δυστυχώς γι’ αυτούς, πανούργο σχήμα πρωθύστερο. Τούτο βέβαια το γνωρίζουν, καθώς ξέρουν πολύ καλά το μέγεθος του χρόνου που ξόδεψαν πολεμώντας να αποφύγουν μια γενικά αποδεκτή απάντηση στο κύριο ερώτημα που όλων των υπολοίπων προπορεύεται : Γιατί συνέβησαν όλα αυτά τα εθνικά και τα παγκόσμια και «τις τελικώς πταίει»;

Είναι, όμως, επίσης κατανοητό. Η λογική της επιβληθείσας επί 23 και πλέον χρόνια συνταγής τους, δεν πρέπει γι’ αυτούς, ούτε κατ’ ελάχιστο να υποχωρήσει. Και μάχονται παθιασμένα γι’ αυτό. Γιατί τεράστια συμφέροντα κτίσθηκαν πάνω σ’ αυτήν. Συμφέροντα που απομύζησαν το παγκόσμιο εθνικό εισόδημα και τον πλούτο του λαού στο πλαίσιο μιας συστηματικά επιδιωχθείσας άνισης ανταλλαγής και μιας άνισης διανομής εισοδήματος απαράδεκτου περιεχομένου (περί αυτού τα στατιστικά στοιχεία βρίθουν και είναι καταπελτικά) (16). Το Σύστημα πρέπει να συνεχίσει γι’ αυτούς την πεπατημένη της χρηματοοικονομικής του πορείας. Νέα πλεονάσματα πρέπει να δημιουργηθούν, δίχως σκέψεις και επικίνδυνους προβληματισμούς για το ποια συμφέροντα καταβρόχθισαν τα παλαιά και με προοπτική να ξανακαταβροχθίσουν στο μέλλον και τα νέα, όταν κάποτε, έλθει και πάλι το πλήρωμα του χρόνου.

Είναι, όμως, αποκαρδιωτικό. Ο καπιταλισμός βρίσκεται σε βαθιά εντροπιακή φάση αποδιοργάνωσης. Και είναι γνωστό ότι, έως σήμερα, το σύστημα αυτό έδειξε ότι επιτυγχάνει να προσαρμόζεται και να ξεπερνά τις εντροπιακές του φάσεις. Εντούτοις, η εντροπία, δηλαδή η αυξανόμενη τάση αποδιοργάνωσης των συστημάτων, έχει χαρακτήρα νομοτελειακό. Η τελική φάση της πλήρους κατάρρευσης έχει τελικά την πιθανότητα 1 να επισυμβεί. Απαιτείται λοιπόν προσοχή εκατέρωθεν. Και απ’ αυτούς που επιζητούν τη συνέχεια και από εκείνους που εύχονται την κατάρρευση. Γιατί ζούμε πλέον αποδεδειγμένα το τέλος της βεβαιότητας.

Και η σκοπιμότητα λειτουργίας του Συστήματος;  

Στο πλαίσιο αυτών των σκέψεων, είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον, ότι ουδείς λόγος γίνεται από τους ισχυρούς για κάτι διαφορετικό που να σχετίζεται με την ουσία της σκοπιμότητας της λειτουργίας του καπιταλιστικού συστήματος. Υπάρχει και λειτουργεί προς όφελος της κάλυψης των αναγκών της κοινωνίας και των νοικοκυριών του ή προς όφελος της μεγέθυνσης και της κερδοφορίας των επιχειρήσεών του; Ουδεμία παραδοχή των ουσιαστικών λαθών σ’ ότι αφορά τις προτεραιότητές του. Ουδεμία ομολογία για την εσφαλμένη αντίληψη των πραγμάτων. Ουδεμία αναφορά σε μια νέα κατανομή του εισοδήματος και του πλούτου, δίκαιας και ικανοποιούσας τα αισθήματα της ισότητας και της ισομοιρίας. Ουδεμία αναφορά στο αίτημα για ουσιαστική δικαιοσύνη ή έστω σεμνή ομολογία των αποτυχιών των δήθεν επαναστατικών ιδεών του κινηματικού συντηρητισμού. Πλήρης απόρριψη οποιασδήποτε μορφής παρεμβατισμού κρατικού ή κοινωνικού περιεχομένου. Εξοργιστική εμμονή στις αρχές εκείνου του μοιραίου Μάαστριχτ που επιθυμούσε ακόμη και συνταγματικά να κατοχυρώσει τον νεοφιλελευθερισμό ως το μοναδικό και υποχρεωτικό σύστημα της Ευρώπης. Καμία υποχώρηση σ’ οποιοδήποτε αίτημα παλινόρθωσης των εργασιακών σχέσεων ή των καταργηθέντων δικαιωμάτων των εργαζομένων. Κουβέντα για την επανόρθωση των δεινών που προέκυψαν από την περίφημη ευελιξία στην αγορά εργασίας και τα προκλητικά αυξανόμενα ποσοστά ανεργίας (17). Και βέβαια, πραγματική αλλεργία της άρχουσας ελίτ σε κάθε αίτημα, πρόταση ή ιδέα ελέγχου του αυτονομηθέντος χρηματοπιστωτικού συστήματος από τις εκλεγμένες κοινοβουλευτικές κυβερνήσεις.

Παρά τα δεινά και τα σκάνδαλα των off shores εταιριών, παρά τις αποδεδειγμένες σκοπιμότητες που εξυπηρετούνται εκάστοτε από τους «αξιολογικούς οίκους», ουδείς μιλά σοβαρά για κατάργηση αυτών ή έστω για σοβαρό και αποτελεσματικό έλεγχό τους. Και αφήνονται έτσι ελεύθεροι αυτοί να συνεχίζουν το παιχνίδι τους υπέρ της εθνικής και παγκόσμιας κερδοσκοπίας. Παίρνουν δε και δίνουν οι αναφορές στις χρηματοοικονομικές αγορές, δίχως βέβαια καμία πραγματική και ειλικρινή διάθεση για έλεγχο της ρευστότητας που αυτές διαθέτουν στερώντας την από τις κοινωνίες και τα κράτη, χορεύοντας το χορό των επιτοκίων και της κερδοσκοπίας. Ψελλίσματα μόνο για παυσίπονες ενέσεις επικοινωνιακού εντυπωσιασμού, αιτιάσεις ανούσιες, υπεκφυγές και ημίμετρα παγκοσμίως, αναποφασιστικότητα και αναβλητικότητα, αλλά και συχνά έκδηλο δέος μπροστά στην οικονομική δύναμη που οι «αγορές» αυτές αφέθηκε να διαθέτουν. Και τα ψελλίσματα αυτά, όπως και οι ενέσεις επικοινωνιακού εντυπωσιασμού, δεν στοχεύουν σε τίποτε άλλο πέραν της πάσης θυσίας διαφύλαξης μιας έστω και εύθραυστης και επιφανειακής κοινωνικής ειρήνης, η διατάραξη της οποίας θα οδηγήσει σε ανεξέλεγκτες καταστάσεις.

Πανούργο σχήμα πρωθύστερο; Μάλλον περί αυτού πρόκειται κι αυτό ως φαίνεται καλλιεργεί την απαισιοδοξία, την παραίτηση, αλλά και την παρατηρούμενη ψευδαίσθηση μιας πιθανής επιστροφής στο κατ’ εκτίμηση ευτυχέστερο παρελθόν. Μπροστά στη μεθοδευμένη αυτή ανακολουθία, όπου η «σωτηρία» προηγείται της «ερμηνείας» και της «ειλικρινούς εξήγησης», επικρατεί η πιο παράδοξη αναμονή για το ξεπέρασμα του ξαφνικού εφιάλτη και την επίσης ξαφνική επαναφορά στην προηγούμενη ευτυχέστερη πραγματικότητα.

Η συνειδητοποίηση της ανακολουθίας

Σταδιακά, εντούτοις, ο ελληνικός λαός, όπως και οι άλλοι πληττόμενοι λαοί της Ευρώπης, αντιλαμβάνονται την ανακολουθία και το πρωθύστερο της ακολουθούμενης πολιτικής των συμφερόντων και απαιτούν, πριν απ’ όλα, μια ολοκληρωμένη και εμπεριστατωμένη απάντηση στο πρωταρχικό ερώτημα : «Τις πταίει;» εθνικά και παγκόσμια. Απαιτούν, για μια ακόμα φορά στην ιστορία, να ανάψει η συζήτηση για τις αντιφάσεις του καπιταλισμού, στην πρόσφατη μάλιστα χρηματοοικονομική μορφή του. Ο ελληνικός λαός, μαζί με τους άλλους λαούς, απαιτεί την πλήρη και μη φαλκιδευμένη αλήθεια. Απαιτεί πλήρη και πειστική ανάλυση των αιτιών της παγκόσμιας και της εθνικής οικονομικής κρίσης. Απαιτεί να μάθει τι ακριβώς συνέβη στην ανθρωπότητα τα τελευταία περίεργα και αδιαφανή 23 χρόνια της βασιλείας των «ειδικών» και των διαπλεκόμενων διεθνών συμφερόντων. Δίχως υπεκφυγές και μισόλογα. Δίχως πανουργία του λόγου (18) και σκόπιμες αναβολές απαντήσεων στο βωμό της κρισιμότητας των στιγμών. Απαιτεί, πρώτα, ξεκαθάρισμα του παρελθόντος, αρνούμενος τη λήθη που επιδιώκεται προς όφελος δήθεν του παρόντος και του μέλλοντος. Θέλει να γνωρίσει απόλυτα το χθες για να μάθει πως θα διαφυλαχθεί από τις πιθανότατες παγίδες του μέλλοντος.

Ύστερα, κι αφού η αλήθεια αποκατασταθεί σ’ όλο της το φάσμα και στη σχετικότητά της, ο λαός θα παλέψει για την Πολιτική λύση και την ανάπτυξη. Ανάπτυξη που θα πάψει να εκλαμβάνεται ως απλή αύξηση του Α.Ε.Π., αλλά θα συνοδεύεται με δίκαια κατανομή του οφέλους, με κοινωνική πρόνοια, με προστασία του περιβάλλοντος και τόσα άλλα που συνθέτουν το πραγματικό της περιεχόμενο. Θα γνωρίζει τότε πως θα αποφύγει, πως θα αντιμετωπίσει την επανάληψη των ανοησιών, της ασυδοσίας των συμφερόντων, της διαφθοράς και της αρπακτικότητας των επιτηδείων της πράξης και της σκέψης.

Σε κατακλείδα και δυστυχώς για τους «ευαγγελιστές των αγορών», η αίσθηση της αιωνιότητας και της βεβαιότητας καταρρέει. Γιατί αβέβαια είναι βέβαια η ανθρώπινη περιπέτεια! Σήμερα κλίμα αλλαγής αναδύεται και αντίστασης και αφύπνισης των λαών. Η σιωπή των αμνών τελειώνει. Οι λιτότητες και οι λογικές των δήθεν ορθολογισμών (υπενθυμίζεται η γνωστή φράση των πολιτικών «…..αυτή είναι η αλήθεια») και της επιλεκτικής σοβαρότητας που στο εκάστοτε ιδεολογικό ή ιδεοληπτικό πλαίσιο ισχύουν, δεν πείθουν πλέον και αμφισβητούνται βαθιά, και οι φόβοι υποχωρούν.

Πρώτα η ελευθερία

Γιατί η φαντασία στην πολιτική και στην κοινωνία πρέπει να ξαναπαίξει το ρόλο που έχασε υπό το πέλμα των απρόσωπων, ουδέτερων και άχρωμων υπολογισμών των εκάστοτε εξειδικευμένων τεχνοκρατών. Γιατί οι άνθρωποι δεν είναι νούμερα σε κάποιες τράπεζες δεδομένων και δεν επιθυμούν να τους επιτηρεί το μάτι του Μεγάλου Αδερφού (19). Γιατί τέλος, το νέο ιστορικό υποκείμενο της Ελληνικής, Ευρωπαϊκής και Παγκόσμιας αλλαγής πρέπει, τελικά, να διαμορφωθεί καθώς για τούτο διψά εκ νέου η Ιστορία.

Οι άνθρωποι επιθυμούν να είναι ελεύθεροι. Συνειδητοποιούν, όλο και περισσότερο με θυμό, ότι κάθε τόσο τα πλεονάσματα που με κόπους δημιουργούν, απομυζούνται ποικιλοτρόπως από τους ισχυρούς και τους επικυρίαρχους. Συνειδητοποιούν και πάλι σταδιακά, ότι τα αγαθά της Ελευθερίας και της Δημοκρατίας, του αυτοπροσδιορισμού και της αξιοπρέπειας είναι υπεράνω του αγαθού της αμφίβολης ασφάλειας, της σταθερότητας και της βεβαιότητας. Συνειδητοποιούν ίσως, και το ελπίζω, ότι ναι, τίποτα δεν αξίζει όσο η ζωή, αλλά αν τίποτα δεν αξίζει περισσότερο από τη ζωή, τότε η ζωή δεν αξίζει τίποτα (20).  

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

(1) ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΑΤΖΗΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ : «Το οικονομικό σύστημα και η εξέλιξή του – από τον Adam Smith στην κρίση της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης» - Εκδ. Κριτική – Αθήνα – 2009.

(2) PAUL KRUGMAN : «Η συνείδηση ενός προοδευτικού» - Εκδ. Πόλις – Αθήνα – 2008 – σελ. 20-28.

(3) ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΑΤΖΗΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ : «Και εβάφτισαν αυτή μεν παγκοσμιοποίησιν, εαυτούς δε παγκοσμιοποιητάς» - Στο «Μύθοι και πραγματικότητες στην εποχή της παγκοσμιοποίησης» - Εκδ. Πατάκη – Αθήνα – 2003.

(4) WILLIAM GREIDER : «Ο μανιακός καπιταλισμός» - Εκδ. Καστανιώτη – Αθήνα – 1999 – σελ. 9-37 (προλεγόμενα του καθηγητή Ν. Κοτζιά), 352-393.

(5) RENÉ PASSET : «L’ illusion néo-libérale» – Ed.Fayard – Paris – 2000, 2eme Ed. Champs/Flammarion – Paris – 2001, σε ελληνική μετάφραση με τίτλο : «Η νεοφιλελεύθερη ουτοπία» - Εκδ. Επίκεντρο – Θεσσαλονίκη – 2004

(6) RENÉ PASSET : «Les grandes représentations du Monde et de l’ économie à travers l’ Histoire – De l’ Univers magique au tourbillion créateur» – Ed.LLL Les liens Quilibèrent – Paris – 2010 – σελ.740,760-763,799-824.

ΓΕΩΡΓΟΣ ΧΑΤΖΗΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ : «Στα δεσμά του μυθοποιημένου οικονομικού παραδείγματος» - Εκδ. Ελληνικά Γράμματα – Αθήνα – 1999 – σελ. 131-156.

(7) NICHOLAS GEORGESCU-ROEGEN : «The Entropy Law and the Economic Process» – Harvard University Press – Cambridge – Massachusetts – London – England – Printed in the U.S.A. – 1981.

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΑΤΖΗΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ : «L’ incertain et la Thermodynamique du désequilibre en économie» – Revue «Vie et Sciences Économiques» – no 118 – Paris – 1988.

(8) ΜΑΡΙΑ ΝΕΓΡΕΠΟΝΤΗ-ΔΕΛΙΒΑΝΗ : « Μεταρρυθμίσεις – Το ολοκαύτωμα των εργαζομένων στην Ευρώπη» - Εκδ. Λιβάνη – Αθήνα – 2007.

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΑΤΖΗΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ – ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΔΟΥΡΑΚΗΣ : «Ο αντιφιλελεύθερος και αναχρονιστικός χαρακτήρας του νεοφιλελεύθερου εκσυγχρονισμού : Μια Πολανιοκεϋνσιανή ανάλυση» - Στο «Εναλλακτικές προσεγγίσεις της ανάπτυξης» - Εκδ. Πατάκη – Αθήνα – 2008 – σελ. 43-91.

(9) FRANCIS FUKUYAMA : 1) «La fin de l’ histoire?» – Ed. The national Interest – 1989, 2) «La fin de l’ histoire et le dernier home» – Traduction française – Canal (Denis-Armand) – Ed. Flammarion “Champs” – Paris – 1993 και 3) «La fin de l’ histoire dix ans après» – Le Monde – 17/6/1993.

(10) ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑΣ : «Η Θεμελιώδης Παρέκκλιση» - Εναλλακτικές Εκδόσεις – Θεωρία 21 – Αθήνα – 2004.

(11) ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΑΤΖΗΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ : «Η ανατομία μιας εθνικής σωτηρίας» - Εφημερίδα «Ο Παρατηρητής της Θράκης» - 8/3/2012.

(12) ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΑΤΖΗΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ : «Το οικονομικό σύστημα και…..» - op.cit. – σελ. 189-213.

(13) ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΑΤΖΗΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ : «Η νεοφιλελεύθερη ουτοπία καταρρέει – Η κοινωνία υπεράνω των αγορών» - Εφημερίδα «Ο Παρατηρητής της Θράκης» - Κομοτηνή – 24/5/2012.

(14) K.DIXON : « Οι ευαγγελιστές των αγορών : οι Βρετανοί διανοούμενοι και ο νεοφιλελευθερισμός» - Εκδ. Πατάκη – Αθήνα – 2000

(15) ΚΟΡΝΗΛΙΟΣ ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗΣ : « Η Ελληνική Ιδιαιτερότητα – Από τον Όμηρο στον Ηράκλειτο» - Εκδ. Κριτική – Αθήνα – 2007 – σελ. 151-152.

(16) JEAN ZIEGLER : «Les Nouveaux Maîtres du monde et ceux qui leurs resistant» – Ελληνική μετάφραση με τίτλο «Η ιδιωτικοποίηση του κόσμου και οι νέοι κοσμοκράτορες» – Εκδ. Σύγχρονοι Ορίζοντες – Αθήνα - 2004.

(17) KARL HEINZ ROTH : «Η Ελλάδα και η κρίση – Τι έγινε και τι μπορεί να γίνει» - Ελληνική μετάφραση – Εκδ. Νησίδες – Θεσσαλονίκη – 2012 – σελ. 64-87.

ZISIS PAPADIMITRIOU – GEORGES HADJICONSTANTINOU : «Notes on neocapitalism – unemployment and social exclusion – The case of Greece» - Annalles du Congres de Rotterdam – Kluwer Academic Publishers – Boston – Dordrecht – London – 1998.

(18) ΚΟΡΝΗΛΙΟΣ ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗΣ : «Η Ελληνική Ιδιαιτερότητα…..» - op.cit. – σελ. 163.

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΑΤΖΗΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ : «Ενάντια στην πανουργία του λόγου» - Εκδ. Επίκαιρα – Θεσσαλονίκη – 2006.

(19) GEORGE ORWUEL : «1984» - Εκδ. Κάκτος – Αθήνα – 1978.

(20) ΚΟΡΝΗΛΙΟΣ ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗΣ : «Η Ελληνική Ιδιαιτερότητα…..» - op.cit. – σελ. 159.